Хәлқара кәчүрүм тәшкилати хитайниң уйғур илидики “радикаллиқни түгитиш” һәрикәтлирини тәнқид қилди

Мухбиримиз әркин
2018.02.23
meschit-tik-uchar-ayropilan.jpg Мәсчитниң үстидә чарлаватқан тикучар айропилан. 2009-Йили 11-июл, үрүмчи.
AP Photo/Ng Han Guan

Хәлқара кәчүрүм тәшкилати өзиниң 2018‏-йиллиқ доклатида мәхсус уйғурларниң өткән бир йиллиқ кишилик һоқуқ вәзийити һәққидә тохтилип, уйғур райониниң вәзийити аптоном районлуқ парткомниң секретари чен чүәнгониң башчилиқида йеңи бир “иҗтимаий муқимлиқ” басқучиға киргәнлики, бихәтәрликниң қаттиқ күчәйтилгәнликини тәкитлигән.

Доклатта, уйғур районидики “йепиқ тәрбийиләш мәркәзлири” ни алаһидә тилға елип, “радикаллиққа қарши туруш мәркизи”, “сиясий өгиниш мәркизи” яки “тәрбийиләш вә өзгәртиш мәркизи” дегән намлар билән атилип келиватқан бу орунларниң мәзкур районидики нурғун орунларда тәсис қилинғанлиқи қәйт қилинған. Доклатта, бу орунлардики кишиләрниң халиғанчә тутқун қилинип, қәрәлсиз солинидиғанлиқи шундақла улар хитайниң қанун-сиясәтлирини өгинишкә мәҗбурлинидиғанлиқини тәкитләнгән.

Доклатта йәнә уйғур аптоном районлуқ һөкүмәтниң “әсәбийликни түгитиш низами” тәнқид қилинған. Мәзкур низам 2017‏-йили мартта чиқирилған болуп, униңда нурғун өрп-адәт вә диний қаидә йосунлар “әсәбийлик” ниң ипадиси, дәп қарилип, униңға хилаплиқ қилғанларға еғир җаза берилидиғанлиқи көрситилгән.

Хәлқара кәчүрүм тәшкилатиниң доклатта қәйт қилишичә, хитай һөкүмити юқириқи низамида “әсәбийлик идийисини тарқитиш, һөкүмәтниң радио-теливизийә программилирини көрүш яки аңлашни рәт қилиш, бурқа кийиш, бинормал” сақал қоюш, дөләтниң сиясити билән тиркишиш, әсәбийлик мәзмунидики мақалә, нәшр әпкарлирини яки үн-син материяллирини нәшр қилиш, чүшүрүш, сақлаш, оқуш дегәндәк нурғун сөз-һәрикәтләрни ‛әсәбийлик‚ қатариға киргүзүп қоюлған.” 

Бәзи кишилик һоқуқ тәшкилатлириниң көрситишичә, хәлқара кәчүрүм тәшкилатиниң доклати хәлқара җамаәтниң диққитини хитайниң уйғур районидики бастуруш һәрикәтлиригә болупму униң “йепиқ тәрбийиләш мәркәзлири” гә бурашта муһим рол ойнайдикән.

Германийә “тәһдит астидики хәлқләр җәмийити” ниң рәиси улрих делиус пәйшәнбә күни зияритимизни қобул қилип, хитайниң уйғурларни бастуруш көлими хәтәрлик әһвалға барғанлиқи, униң пүтүн уйғур хәлқини хунүкләштүрүшкә урунушидики мәқситини чүшиниш мүшкүллүкини билдүрди.

Улрих делиус мундақ деди: “бизниң алған тәсиратимиз шу. Хитай өзиниң ғәрбий-шималидики шәрқий түркистанда ғайәт зор көләмлик түрмә қуруп чиқмақта. Биз униң шәрқий түркистанда елип бериватқан бастурушниң көлимидин әндишигә чүштуқ. Биз, бу җазалашниң көлиминиң қанчилик зорлуқини анализ қилишқа тиришиватимиз. Мән уйғурларниң мәсилисини ишләп келиватқанға 25 болған болсиму, лекин һечқачан уларниң уйғурларни бундақ зор көләмдә җазалап, шәрқий түркистандики һәр бир кишини вә һәрбир һәрикәтни контрол қилишқа урунидиғанлиқини ойлап бақмиған икәнмән. Шуңа, мән уларниң пүтүн (уйғур) хәлқини хунүкләштүрүп көрситишкә урунушидики мәқсәт-муддиасиниң немә икәнликини чүшиништә қийниливатимән.” 

Улрих делиус әпәндиниң қаришичә, хитай һөкүмити уйғур районида кишилик һоқуқ вәзийитигә кәң көләмлик бузғунчилиқ қилишта башқа хәлқарадики кишилик һоқуққа сәл қараштәк бу вәзийәттин пайдиланмақта икән. 

Делиус мундақ деди: “хәлқарада кишилик һоқуққа болған қизиқиш йоқму яки униңға болған сиясий ирадә аҗизму, дегән мәсилидә мән кишиләрниң қизиқишидин көпрәк сиясий ирадә аҗиз, дәп қараймән. Мутләқ көп қисим дөләтләрниң ташқи ишла министирлиқи хитайдики кишилик һоқуқ кризисини тилға елишни халимайду. Чүнки, улар хитай билән болған қоюқ алақиси, хитайниң иқтисадий, сиясий тәсири сәвәблик бу мәсилигә тәгмәйду. Уларниң бундақ қилишидики сәвәб һәр хил. Әмма, бу йәрдики мәсилә уйғурларниң кишилик һоқуқи дәпсәндә қилиниватқанлиқиға даир учурларниң бәк азлиқи әмәс. Бәлки, бу дөләтләрниң сиясий ирадисиниң аҗизлиқидур. Чүнки, улар көп һалларда буниң кәлтүрүп чиқиридиған ақивитидин әндишә қилиду.”

Хәлқара кәчүрүм тәшкилатиниң доклатида, дуня рәһбәрлириниң кишилик һоқуққа сәл қариши, уларниң нәпрәткә толған сөз һәрикәтлири кишилик һоқуққа бузғунчилиқ қилғанлиқини билдүргән.

Доклатта қәйт қилишичә, аз санлиқ милләтләр вә бәзи аз санлиқ диний гуруһларниң образини хунүкләштүрүш хаһиши бәзи дөләтләрдә юқириқи гуруһларға қарши қирғинчилиқларниң йүз беришини кәлтүрүп чиқарған. 

Хәлқара кәчүрүм тәшкилатиниң баш катипи шалил шәтий пәйшәнбә күни һиндистан пайтәхти йеңи деһли өткүзгән ахбарат йиғинида, бирмадики роһеңга мусулманлириниң әһвали буниң типик мисали икәнликини билдүргән. Униң көрситишичә роһеңга мусулманлири учриған қирғинчилиқ узун йиллиқ тәтүр тәшвиқатниң нәтиҗиси икән. 

У мундақ деди: “биз 2017‏-йили бирма һәрбий даирилириниң роһеңга мусулманлириға қарита елип барған, генерал миң анлән башчилиқ қилған етник қирғинчилиқидинму ениқ бир типик мисални көрүп бақмидуқ. Бу қирғинчилиқ 600 миңдин артуқ аял вә балиларниң юрт-маканлирини ташлап қечишиға сәвәб болди. Шүбһисизки, бу 2017‏-йилдики әң зор инсаний паҗиә. Лекин бу паҗиәниң йилтизи нәччә он йиллардин бери роһингаларға қарши елип берилған системилиқ кәмситиш вә нәпрәттур.”

Хәлқара кәчүрүм тәшкилати пәйшәнбә күни елан қилған доклатида йәнә хитайниң 2017‏-йили 4‏-айда уйғур балилириға бәзи диний исимларни қоюшни чәклигәнлики, бурун қоюлған исимларни өзгәртишни тәләп қилғанлиқини тәкитлигән. Шундақла йәнә униң өткән йили майда чәтәлдә оқуватқан уйғур оқуғучиларни қайтуруп кетишкә башлиғанлиқи, униң мисирдики уйғур оқуғучиларни қайтуруп келишкә мәҗбурлап, қайтип кәлгән бәзи оқуғучиларни җазасиға һөкүм қилғанлиқини ‏билдүргән. 

Доклатта, мисирда оқуп 2015‏-йили юртиға қайтип кәткән уйғур қизи бүзәйнәп абдурешитниң 2017‏-йили мартта қолға елинип, шу йили июлда 7 йиллиқ қамақ җазасиға һөкүм қилинғанлиқини алаһидә тилға елинған. 

Доклатта йәнә хитай даирилириниң 2017‏-йили мәктәпләрдә уйғур тилини чәклигәнлики, пуқраларниң өйидики “қуран кәрим” вә башқа диний буюмларни тапшурушқа буйрулғанлиқи, тапшурмиғанларниң җазалинидиғанлиқи агаһландурулғанлиқини тәкитлигән.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.