“хитайда әвҗ еливатқан зор көләмлик диний зиянкәшлик” темисидики йиғинда шәрһиләнгән мәсилиләр

Мухбиримиз әзиз
2019.03.05
MekGovern-we-Sam-Brownback.jpg “хитайда әвҗ еливатқан зор көләмлик диний зиянкәшлик” темисидики йиғинда америка дөләт мәҗлиси әзалиридин мәкговерн вә сам бровнбачк әпәндиләр мухбирларниң соаллириға җаваб бәрмәктә. 2019-Йили 4-март, вашингтон.
RFA/Eziz

4-Март күни америка дөләт мәҗлисидә өткүзүлгән “хитайда әвҗ еливатқан зор көләмлик диний зиянкәшлик” темисидики йиғинға “хәлқара диний әркинлик юмилақ үстили” ниң рәиси грег мишел риясәтчилик қилди. У алди билән сөз елип, хитайдики диний етиқадниң өткән нәччә он йил мабәйнидә изчил түрдә охшимиған дәриҗидә тәқибләргә дуч кәлгәнликини, әмма нөвәттики диний бастуруш һәрикитини хитай компартийәси һакимийәтни қолиға алғандин буянқи әң қәбиһ басқуч, дәп қарашқа болидиғанлиқини, чүнки һазир диний етиқади болғанлики кишиләрниң лагерларға, түрмиләргә яки башқа йиғивелиш орунлириға қамиливатқанлиқини, уларниң бу җайда түрлүк қийнаш вә өлүмгә дуч келиватқанлиқини сөзләп өтти.

Йиғинда американиң хәлқара диний әркинлик ишлири бойичә баш әлчиси сам бровнбәк сөз елип хитайниң диний әркинлик саһәсидә мислисиз қаттиқ болған контроллуқни иҗра қиливатқанлиқини, буниң ялғуз хитайниң асасий қануниғила әмәс, йәнә хәлқаралиқ әһдинамиләргиму хилап икәнликини көрситип өтти. У йәнә хәлқара җәмийәтни бу хил зулумни көзитишкә вә бу һәқтә пикир қилишқа чақирди. Арқидин америка дөләт мәҗлисиниң әзалиридин җим мәкговерн сөз қилип, худди мушу қетимқи йиғинда мәдәнийәт тәркиби, миллий тәркиби вә мәвқәси охшаш болмиған диний җамаәтниң вәкиллири бир йәргә җәм болуп, ортақ һалда зулумға қарши оттуриға чиққандәк қанчә көп күч оттуриға чиқип ортақ мәқсәт үчүн бирликтә һәрикәт қилса буниң хитай пәйда қиливатқан зулумларни чәкләштә зор үнүми болидиғанлиқини тәкитлиди.

У йиғин әһлигә, әзәлдин “улуғ мәмликәт” сияқида туюлуп кәлгән хитай дөлитиниң һазир сақчи дөлити бәрпа қилиш арқилиқ пүткүл җәмийәттә вәһимә пәйда қиливатқанлиқини, буниң маһийәттә бу “улуғ” мәмликәтниң нәқәдәр “аҗиз” икәнликини намаян қиливатқанлиқини сөзләп келип, сабиқ америка президенти җон кеннедийниң: “өз хәлқиниң ашкара һалда һәқиқәт вә сәпсәтигә һөкүм қилишидин вайим йәйдиған дөләт маһийәттә өз хәлқидин қорқидиған дөләттур” дегән сөзини нәқил кәлтүрди һәмдә буни хитайға тәтбиқлашқа болидиғанлиқини ишарә қилди.

Бу қетимқи йиғинни тәшкиллигән орунларниң бири болған “хитай пуқралар күчи” тәшкилатиниң муавин рәиси хән лйәнчав мунбәрдин орун елип, хитайдики диний зулумни уйғурлар вә башқа диний җамаәтниң һазирқи қисмәтлиридин рошән көрүвалғили болидиғанлиқини сөзләп өтти.

Болупму у хитай дөлитиниң һазир уйғур дияридики юқири техникалиқ назарәт системиси арқилиқ һәр бир уйғурниң 24 саәтлик иш-паалийитини көзитиватқанлиқини, уйғурларниң разимәнлики болмиған әһвалда уларниң барлиқ биологийәлик әвришкилирини топлап болғанлиқини сөзләп келип, бир қисим америка ширкәтлириниң хитайға сетип бәргән юқири техникалиқ үскүнилириниң буниңда зор рол ойниғанлиқини тәкитлиди.

Хән лйәнчав йәнә инсан һәқлири саһәсидики оттуз нәччә тәшкилат бирликтә имза қоюп америка сода министири вилбур рос әпәндигә мәктуп йоллиғанлиқини, бу мәктупта америка һөкүмитиниң, уйғурлар дияридики зор тутқун вә бастуруш һәрикәтлириниң мәвҗутлуқини муәййәнләштүргәнлики, шу сәвәбтин бир қисим америка ширкәтлириниң бу җайдики зиянкәшликкә шерик болуп қелишини чәкләш тәләп қилинғанлиқини, сода министири болған рос әпәндини бу җәһәттә әмәлий һәрикәткә өтүшкә дәвәт қилғанлиқини сөзләп өтти.

Йиғинниң соал-җаваб бөликидә йиғин мәйданидики мухбирлар вә һәр саһәдин кәлгән кишиләр хитайдики диний зулумға даир әһваллар һәққидә соал сориди. Американиң хәлқара диний әркинлик ишлиридики баш әлчиси сам бровнбәк вә америка дөләт мәҗлисиниң әзаси җим мәкговерн бу соалларға тегишлик җавабларни бәрди. Соалларниң көпинчиси йәнила уйғурлар дияридики сиясий вәзийәт һәққидә болди. Шу қатарда оттуриға чүшкән соалларниң бири: “хитай һөкүмити һазир уйғурларға зиянкәшлик қилмайватқанлиқини, әксичә кәспий тәрбийәләш мәктәплиридә оқутуп уларға һүнәр-техника өгитиватқанлиқини, бу ‛мәктәп‚ләрниң қандақтур лагер яки қийнаш орни әмәсликини тәкитләватиду. Сиз буниңға немә дәйсиз?” дә дәп соралди.

Җим мәкговерн буниңға җаваб берип, өзлириниң у җайда немиләрниң болуватқанлиқидин толуқ хәвәрдар икәнликини, хитай һөкүмитиниң қандақ ялған-явидақларни тоқушидин қәтийнәзәр униң реаллиқни өзгәртәлмәйдиғанлиқини, хитайниң бундақ тәшвиқатлириниң һечкимни алдиялмайдиғанлиқини тәкитлиди. Сам бровнбәк буниңға қошумчә қилип өткән җүмә күнидики б д т йиғинида хитай һөкүмитиниң вәкили худди мушу гәпләрни әйнән тәкрарлиғанлиқини, өзиниң дәрһалла тутқун қилинған вә ғайиб болған уйғур зиялийлириниң исимликидин бир қатар кишиләрни таллап ‛әгәр бу кишиләр ашу кәспий тәрбийәләш мәктипигә елип кетилгән болса маңа буларниң һазир қайси мәктәптә икәнликини ейтип бериңлар‚ дегәнликини, әмма хитай вәкилләрниң һазирғичә буниңға җаваб бәрмигәнликини сөзләп бәрди.

Йиғинниң иккинчи бөликидә бир қисим гуваһчилар өзлири шаһит болған кәчмишләр арқилиқ хитай һөкүмитиниң диний зиянкәшликини җанлиқ баян қилип бәрди. Шу қатарда вашингтон шәһиридики “уйғур инсан һәқлири қурулуши тәшкилати” ниң мудири өмәр қанат вә уйғур карханичилар ториниң қурғучиси қуззат алтай бирликтә сөзгә чиқти.

Өмәр қанат сөзидә нуқтилиқ қилип лагерлардики меңә ююш һәрикити, җисманий қийнаш һәққидә ихчам мисалларни кәлтүрүп, уйғурлар дияридики бастуруш һәрикитини “вашингтон почтиси” вә башқа даңлиқ ахбарат васитилириниң аллиқачан “уйғурларға қарши зор көләмлик мәдәнийәт вә ирқий тазилаш” дәп йәкүн чиқирип болғанлиқини, тарихта сесиқ нами пур кәткән советчә шәкилдики гулагларниң уйғурлар диярида көпләп қурулуватқанлиқини, буниң билән “һәргиз қайтиланмисун” дәп аталған қабаһәтлик тарихниң аллиқачан йеңиваштин башлинип болғанлиқини, әмдиликтә бу ишларниң ирқий қирғинчилиққа қарап йүзлиниватқанлиқини тәкитләп: “мәйли дөләтләр болсун яки тәшкилатлар болсун әмдиликтә рәсмий әмәлий һәрикәткә өтидиған пәйт кәлди” дәп көрсәтти.

Өмәр қанат билән биргә сөзгә чиққан қуззат алтай дадисиниң рәсимини көрсәткиничә өзиниң шәхсий кәчүрмишлиригә бирләштүргән һалда һазир миңлиған, он миңлиған бигунаһ уйғурларниң лагерларға қамиливатқанлиқини, пүткүл уйғурлар дияридики “хәлқ мәйдани” ниң бошап қалғанлиқини, бу җайларни ават қилип кәлгән кишиләрниң һазир бирдәк қамақта икәнлики, бу инсанлар арисида университетларниң мудирлири, тәбиий пәнләрниң профессор вә докторлири барлиқини, бу кишиләрниң һечқандақ “кәспий тәрбийә” гә яки ишқа орунлишишқа моһтаҗ әмәсликини, әмдиликтә хитай һөкүмитиниң “пиланлиқ туғут” сиясити сәвәбидин келип чиққан аял җинси кәм болуштәк әһвални уйғурларниң һимайисиз қалған қиз-аяллирини хитай көчмәнлиригә мәҗбурлап тойлаштуруш арқилиқ толдуруватқанлиқини, лагер вәһимисиниң бу ишлар үчүн алтундәк пурсәт болуватқанлиқини баян қилиш арқилиқ лагерлар мәсилисиниң йәнә бир тәрипини йиғин әһлигә тәсвирләп бәрди.

Йиғинда йәнә фалунгоңчилар, хитай хиристиянлири вә хитай һөкүмитиниң бастурушиға һәмдәмдә болған сабиқ сақчи хадими қатарлиқлар диний зиянкәшликниң көплигән шәкиллирини өз кәчмишлири асасида баян қилип бәрди. Йиғин арилиқида биз авам палата әзаси җим мәкговернни айрим зиярәт қилип, униңдин инсан һәқлири мәсилиси вә уйғурларниң зиянкәшликкә учришида америка һөкүмитиниң бу қәдәр көңүл бөлүшидики сәвәбләр һәққидә соридуқ. У бу һәқтә җаваб берип мундақ деди: “америка қошма штатлири биз һимайә қиливатқан инсан һәқлири үчүн көкрәк керип оттуриға чиқиши лазим, дәп қараймән. Немишқа десиңиз бизниң дөлитимиз болған америка әнә шундақ бир түркүм кишиләрниң зиянкәшликкә учриши сәвәблик дуняға апиридә болған. Ашу кишиләр һөрлүк издәш вә өзлири әгәшкән етиқадларни давамлаштуруш үчүн бу дөләтни қуруп чиққан. Мана бу бизниң әслидә қандақ инсанлар икәнликимизни көрситип беридиған һәқиқәтләрдур. Шундақ болғанлиқи үчүн хитай яки башқа мәмликәтләр болсун инсан һәқлирини дәпсәндә қилидикән, бизниң буниңға қарита өзимизниң охшимайдиған қарашлиримизни ипадиләш мәҗбурийити болиду. Шуңа инсан һәқлири америка үчүн һәрқачан бир муһим тема болуп келиватиду. Әмди уйғурлар мәсилиси немә үчүн америкиға нисбәтән муһим болуп қалди десиңиз, бизниң бу җайда уйғур җамаити яшайду. Уларниң көпинчиси һазир өзлириниң хитайда қалған уруқ-туғқанлириниң әһвалидин зор пәришанлиққа муптила болуватиду. Шуңа бизниң қиливатқанлиримиз пүтүнләй қилишқа тегишлик болған ишлардур. Техиму муһими, башқилар зиянкәшликкә учраватқанда америкидики вә дуняниң башқа җайлиридики ашу кишиләрни инсан, дәп ойлайдиған һәрқандақ киши бу һәқтә сөз қилиши лазим. Бундақ вақитта сүкүт қиливелиш оғриға һәмдәмдә болғанға баравәр қилмиштур”.

Бу қетимқи йиғин арқилиқ һәр саһә кишилиригә хитай һөкүмитиниң диний зиянкәшлик қилмишиниң әһвали һәмдә бу җәрянда уйғурларниң қандақ бәдәлләрни төләватқанлиқи һәққидә җанлиқ мәлуматлар берилди. Шуниңдәк уйғурлар мәсилисиниң һазир қандақ хәтәрлик басқучқа йүзлиниватқанлиқи америка һөкүмитигиму йәнә бир қетим васитилик һалда билдүрүлди.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.