Uyghur rayonining “Esebiylikni cheklesh nizami” xelq'ara diniy teshkilatlarning inkasini qozghidi

Uyghur rayonining 50 maddiliq “Esebiylikni cheklesh nizami” musulmanlarning kündilik hayatidiki intayin keng sahege chétilidu. Saqal we hijapni ammiwi sorunlarda men'i qilish, yash-ösmürlerning ibadet qilishini cheklesh, qanuniy resmiyetsiz toy qilish we nikah oqushni men'i qilish qatarliqlar burun yolgha qoyulghan.

Biraq bu qétim yéngi maqullan'ghan nizamda, burunqi mewjut cheklimiler kéngeytilip, uninggha 15 xil yéngi cheklime qoshulghan. Uningda, hökümetning téléwiziye, radiyo qanallirini, bashqa ammiwi eslihe we ijtima'iy mulazimet türlirini körüsh, anglash, ishlitishni ret qilish, halal sözining menisini kéngeytip, uni gheyriy yémek-ichmeklerge qollinish, kimlik, nopus deptiri, xelq puli qatarliqlargha qesten buzghunchiliq qilish, balilarda din'gha bolghan ishtiyaqni qozghash qatarliq emellerning “Diniy esebiylik” dep qarilip, jazalinidighanliqi élan qilindi.

7 Bab 50 maddiliq mezkur nizamda qeyt qilinishiche, bu qanun rayonda “Esebiylikni tosush we yoqitish, uning ziyinigha qarshi mudapi'e körüsh, ijtima'iy muqimliq we menggülük eminlikni ishqa ashurush”ni nishan qilghan.
Da'iriler bu nizamning xitay asasiy qanunigha uyghunluqini ilgiri sürsimu, biraq u, xelq'ara diniy erkinlik teshkilatlirida jiddiy endishe qozghidi.

Amérika xelq'ara diniy erkinlik komitétining aliy derijilik tetqiqatchisi tina muford peyshenbe küni radiyomizning ziyaritini qobul qilip, mezkur nizamni “Xelq'ara diniy erkinlik we alaqidar kishilik hoquq ölchemlirige qilin'ghan éghir buzghunchiliq” dédi.

U mundaq deydu: “Hökümetning bu yéngi nizamida bir tereptin mewjut cheklime téximu kéngeytilgen hem chongqurlashturulghan. Bu, béyjing we yerlik da'irilerning shinjangda Uyghur musulmanlirining kimlikini öchürüp tashlap, ularni diniy, medeniyet, til we en'eniliridin ayriwétishke urunuwatqanliqining yene bir misali. Bu nizam noqul diniy erkinlikke xilapliq qilinip qalmaydu, u yene Uyghur musulmanlirining kündilik turmushigha tesir qilidu. Xitay hökümiti xata halda shuninggha ishinidu, u özining Uyghur musulmanlirining shexsi tallishigha arilishish hoquqi bar dep qaraydu. Bu diniy erkinlikke qilin'ghan éghir xilapliq bolupla qalmay, u yene, kishilerning öz turmush yolini tinch tallash heq-hoquqigha xilap. Bu ayning bashlirida ötküzülgen xitay kompartiyesining yighinida xitay re'isi shi jinping shinjangda polat qorghan qurushni otturigha qoyghan idi. Biraq bu siyaset, xelq'ara diniy erkinlik we alaqidar kishilik hoquq ölchimige xilap intayin zor sépil.”

Tina muford xanim yene, her qandaq hökümetning diniy ibadetke ariliship, qandaq ibadetni normal, qandaq ibadetni binormal, dep békitip bérishi intayin xeterlik ikenlikini agahlandurdi.

Tina muford: “Herqandaq hökümetning özini qandaq ibadetning normal ibadet, qandaq ibadetning binormal ibadet ikenlikini ayrishqa qadir dep qarishi nahayiti xeterlik. Bu xeterlik chégragha atlap kirgenlik. Xitayning chiqarghan bu qanunidin qarighanda, u, bashqa waqitlarda normal dep qaralghan tinch diniy ibadetlerni esebiylikke arilashturuwétip, yoshurun térrorluqqa baghlap qoyghan. Bu intayin xeterlik yalghanchiliq bolupla qalmay, u yene hökümet shinjangda shekillendürgen yuqiri bésimliq weziyetni téximu éghirlashturidu. Mana bu, néme üchün bezi Uyghurlarning bi'aram bolushidiki seweb. Chünki, ular yashaydighan bu qattiq yuqiri bésimliq muhitning dawamlishiwatqinigha bek uzun waqit boldi” dep körsetti.

Uyghur rayonining “Esebiylikni cheklesh nizami” namidiki mezkur qanun-nizamide yene, ata-anilarning perzent terbiyesige da'ir bezi maddilar kirgüzülgen. Uningda, ata-anilarning perzentlirige toghra exlaq terbiyesi bérip, ulargha tesir körsitish, ulargha ilim penni hörmetlesh, medeniyetlik bolush, milletler ittipaqliqida ching turush, esebiylikni ret qilish we uninggha qarshi turush terbiyesi bérish otturigha qoyulup, xilapliq qilghan ata-anilar “Diniy esebiylik”sadir qilidighanliqi qeyt qilin'ghan.

Xitayning Uyghur rayonida chiqarghan mezkur qanun-nizamigha yene, amérikidiki eng chong musulman teshkilatlirining biri‏-amérika islami munasiwetler kéngishi inkas bildürdi. Mezkur teshkilatning bayanatchisi ibrahim xupér, peyshenbe küni radiyomizgha bergen bayanatida, diniy erkinlikni cheklesh arqiliq diniy esebiylikke qarshi turush aqmaydighanliqini ilgiri sürdi.

Ibrahim xupér mundaq deydu: “Biz diniy ibadetke qaritilghan herqandaq cheklime xelq'ara qanun we ölchemlerge xilap, dep ishinimiz. Amérika qoshma shtatliri b d t ni öz ichige alghan her xil xelq'ara sehnilerde buninggha qarshi turushi kérek. Siz diniy erkinlikke cheklime qoyup, diniy esebiylikke qarshi urush qilalmaysiz. Bundaq qilish peqet diniy esebilikni keltürüp chiqiridu. Herqandaq hökümet qandaq oylisa-oylisun, uning herikiti choqum xelq'ara qanun we mewjut xelq'ara kishilik hoquqqa uyghun bolushi shert dégenlik, kishilerning erkin ibadet qilishigha yol qoyush, dégenliktur. Qandaq hökümet bolsa bolsun we uninggha qandaq inkas qaytursun, buninggha emel qilishi zörür.”

Ibrahim xupér yene, mezkur qanunning konkrét mezmuni heqqide pikir qilishni ret qilghan bolsimu, biraq u hijap, saqal, roza tutush qatarliqlarning diniy esebiylik emeslikini, uninggha bundaq mu'amile qilishqa bolmaydighanliqini agahlandurdi.

Ibrahim xupér: “Diniy esebiylik omumi jehettin éytqanda, herqandaq dölet we rayonlardiki normal pa'aliyetlerge buzghunchiliq qilidighan we zorawanliqqa élip baridighan bir xil esebiy qarash. Biraq bezi alahide mexsus kiyim-kécheklerni kiyish, saqal qoyush, namaz oqush we ramizanda roza tutush qatarliq heriketler hergiz diniy esebiylik emes. Buninggha undaq mu'amile qilishqa bolmaydu” dédi.

Uyghur rayonining mezkur qanun nizami xitay re'isi shi jinping bilen amérika prézidénti donald tramp 6- we 7-aprél künliri amérikining florida shtatida körüshidighan sezgür mezgilde chiqirildi. Ikki dölet rehbirining uchrishishi, amérika dölet ishlar ministiri reks téllirsonning 18- we 19-mart künliridiki xitaygha qilghan ziyaritide qarar qilin'ghan. Téllirsonning ziyaritide, amérika dölet mejlisidiki bezi ezalar we bezi teshkilatlar bayanat élan qilip, amérika rehberlirini kishilik hoquqqa sel qarimasliqqa chaqirghan idi.

Amérika xelq'ara diniy erkinlik komitétidiki tina mufford, tramp-shi jinping uchrishishi heqqide toxtilip, Uyghur rayonidiki diniy erkinlik mesilisining amérika-xitay aliy derijilikler uchrishishida otturigha qoyulushini telep qildi.

Umundaq deydu: “Bizning sözimiz burun otturigha qoyup kelgenlirimiz bilen birdek. Biz amérika hökümitini xitay hökümiti bilen élip barghan her derijilik uchrishishlirida, uning diniy erkinlikke qiliwatqan éghir, jiddiy we sistémiliq buzghunchiliqini dawamliq otturigha qoyushqa chaqirip kelduq. Biz noqul Uyghur musulmanlirining mesilisinila emes, bashqqa diniy guruhlarningmu mesilisini otturigha qoyushni telep qilimiz. Bolupmu bundaq aliy derijilik uchrishishlarda biz amérika hökümitini burun izchil shundaq qilishqa chaqirip kelgendek, bu qétimmu bu mesilini her bir pursette otturigha qoyushqa chaqirimiz.”

Uyghur rayonining “Esebiylikni cheklesh nizami” namidiki mezkur qanun-nizami 1‏-apréldin bashlap resmiy yolgha qoyulidu.