Amérika diniy ishlar emeldari: xitay hökümiti Uyghur rayonida tüp diniy erkinlik hoquqigha xilapliq qildi

Melum kochigha chaplan'ghan “Rayon atlap namaz oqush qanunsiz diniy pa'aliyet bolidu” dégen uqturush.

Amérika xelq'ara diniy erkinlik komitétining aliy derijilik analizchisi tina muford, xitayning Uyghur rayonida tüp diniy erkinlik hoquqigha xilapliq qiliwatqanliqini ilgiri sürdi. Uning körsitishiche, roza tutush-tutmasliq her bir musulmanning shexsi erkinliki, balilarning roza-tutush-tutmasliqini xitay hökümiti emes, balilarning a'ilisi qarar qilishi kérek.

Xitay hökümitining herqandaq seweb bilen bashqilarning roza tutushigha arilashmasliqi kéreklikini tekitligen tina muford xanim amérika xelq'ara diniy erkinlik komitétining bu mesilidiki pozitsiyesini uning 6‏-iyul roza héyt küni élan qilghan bayanatigha da'ir so'allirimizgha jawab bergende sherhlep ötti.

Tina muford mundaq deydu: “Xitay hökümiti puqralirining salametlikige köngül bölgendek, ularni asrap, shepqet körsitiwatqandek qilsimu, emma uning bu yerde yenila tüp diniy étiqad erkinlikige sel qarighanliqi melum.
Musulmanlarning roza tutushini cheklesh dunyaning héchqandaq yéride körülgen ehwal emes. Roza-tutush tutmasliq u shexsning özige baghliq. Balilargha kelsek, ularning tutush tutmasliqi a'ile we ata-anilarning qararigha baghliq mesile. Bu diniy erkinlikning tüp prinsipi. Némining paydiliq, paydiliq emeslikini ular yaxshi bilidu. Buni hökümet tallap bermesliki kérek.”

Amérika xelq'ara diniy erkinlik komitéti 6‏-iyul élan qilghan bayanatida, “Komitétimiz (USCIRF) xitay hökümitining musulman Uyghurlar we bashqa musulmanlargha yürgüzgen ramzan mezgilidiki cheklesh tedbirlirini qattiq tenqid qilidu” dep tekitligen.

Bayanatta, amérika xelq'ara diniy erkinlik komitéti re'isi tomas rés, xitay hökümitining Uyghur rayonida ishchi -xizmetchiler, oqutquchilar we balilarning roza tutushi, ibadet bilen shughullinishigha cheklime qoyghanliqini tenqidlep, “Uyghur musulmanlirining diniy ibadet bilen shughullinishigha cheklime qoyuluwatqan'gha uzun yillar boldi. Xususen ular ramzan aylirida éghir külpetke uchrap, bu hökümetning ‛shinjangda Uyghur musulmanlirigha diniy erkinlik keng qoyuwétildi‚ dégen pikrini yalghan'gha chiqirip keldi. Ularning dini erkinliktin behrimen bolghini yoq. Xitay hökümiti öz puqralirining diniy erkinlikini ret qilip, özining asasi qanuni we xelq'ara kishilik hoquq ölchemlirige ölchemlerge xilapliq qildi” dégen idi.

Emma xitay hökümiti Uyghur rayonining diniy erkinlik xatirisini aqlap, bu jehettiki tenqidlerni izchil ret qilip keldi. U, bu yil ramzan harpisida élan qilghan “Shinjangning diniy erkinlik aq tashliq kitabi” da, musulmanlarning diniy ibadet, diniy medeniyet, örp-adet, hej, diniy héssiyati, diniy qurulush, halal yémek-ichmekke kapaletlik qilish qatarliq her xil diniy heq-hoquqlirining qoghdiliwatqanliqini ilgiri sürgen.

Emma tina mofard, xitay hökümiti özining diniy erkinlik ölchimini bazargha séliwatqanliqini eskertip, “Eger xelq'ara ölchemni asas qilsa, Uyghur rayonida diniy erkinlik yoqluqi” ni bildürdi.

Tina muford: “Xelq'ara ölchemning özini asas qilsa, shinjangda diniy erkinlik yoq, bu nahayiti éniq. Xitay hökümiti özining ölchimini bazargha séliwatqandek qilidu. Uning ölchimining xelq'ara ölchemlerdin yiraq ikenlikide héchqandaq guman yoq.

Mesilen, roza tutush mesilisining özige qarap baqayli, eger siz shexslerning öz wijdanigha egiship, ramizanda roza tutushtek intayin muhim diniy perizini ada qilishigha yol qoymisingiz, démek nahayiti éniqki, siz diniy étiqad erkinlikining xelq'ara ölchimige emel qilmaywatisiz” dédi.

Bezi mutexessisler, xitay chong dölet bolsimu, emma xelq'ara ölchemlerge emel qilish mesiliside uning bezi afriqa döletlirige yetmeydighanliqini bildürdi. Bu qarashni amérika mariland frostburg uniwérsitétining xitay ishliri mutexessisi, proféssor ma xeyyün ependi otturigha qoydi.

Ma xeyyün mundaq deydu: “Gerche u ‏(xitay) nopus, zémin we iqtisadi chong dölet bolsimu, emma uning xelq'ara ölchemlerge emel qilish jehettiki ehwali adettiki afriqa döletlirige yetmeydu. Xususen kishilik hoquqni qoghdash jehettiki ehwali. Shunga, siz ularning ish herikitini xelq'ara ölchem bilen sélishtursingiz, ularni sélishturushqa amalsiz qalisiz, chünki, dunyadiki bir qanche diktator dölettin bashqa bashqa barliq döletlerde ayallar we balilar qoghdilidu. Shunga, hazir ningshya, gensu, shinjang qatarliq musulman rayonlirida meydan'gha kelgen musulmanlargha qarshi söz-heriketler bir xil ‛siyasiy hayankeshik‚, ‛bilimsizlik‚ ke wekillik qilidu. Uning bashqa bu yene, emeldarlarning diqqetni bashqa yaqqa burap, shexsiy xiyanetchilikini yépishning bir charisi.”

Ma xeyyün bu qarishini yéqinda radi'oyimizning ziyaritini qobul qilghanda tekitligen idi. Uning qarishiche, xitayning diniy siyasiti, xitayda musulmanlargha qarshi keypiyatning küchiyishi, bu kompartiyesi ichidiki siyasiy guruhlar kürishi bilen munasiwetlik.

Ma xeyyün, partiye ichidiki bezi guruhlarning toqunush peyda qilip, özining siyasiy ornini mustehkemleshning péyida ikenlikini ilgiri sürdi.

Ma xeyyün: “Hazirqi xitay weziyiti nahayiti osal. Shunga, ular herqandaq bir nersini bahane qilip, toqunush we jiddiylik peyda qilalaydu. Ular jiddiylik we toqunush peyda qilishqa bahane tapsa, özlirini qutuldurghan bolidu” dep körsetti.

Amérika xelq'ara diniy erkinlik komitétining bayanati pakistan diniy tekshürüsh ömiki 26‏-iyun Uyghur rayonida tekshürüsh élip bérip, pakistan diniy ishlar ministirliqigha tekshürüsh doklati sun'ghan, u tekshürüsh doklatida diniy erkinlikning Uyghur rayonida cheklen'genlikini ret qilghan mezgilde élan qilin'ghan idi.

Tina muford düshenbe küni muxbirimizgha bergen bayanatida, pakistan diniy ömikining tekshürüshi xitay hökümitining pilanliq orunlashturushi, kontrol qilishi bilen astida élip bérilghanliqini bildürdi.

Tina mufor mundaq deydu: “Manga shu nerse éniqki, pakistan wekiller ömikining ziyariti xitay hökümiti teripidin pilanliq orunlashturulghan hem uning kontrolluqi astida élip bérilghan. Ular mezkur chet'el wekiller ömikining ziyaritige nahayiti obdan teyyarliq qilghan hem ustiliq bilen oyun qoyup, u yerdiki heqiqiy ehwal we ré'alliqni yasap körsetken. Éhtimal, pakistan wekiller ömiki puqralarning diniy ibaditini 'erkin 'qiliwatqanliqini körgen bolushi mumkin. Biraq bu hergiz shinjangning bashqa jaylirida qandaq ishlarning boliwatqanliqigha wekillik qilmaydu. Éhtimal nahayiti obdan oyun qoyuldi.”