Уйғур елидә рамизан қаттиқ бихәтәрлик тәдбирлири еғир чәклимиләр билән башланди

Мухбиримиз гүлчеһрә
2018.05.16
bala-ramizan-sangza-setish.jpg Рамизан ейиниң ахирлири, дадисиниң саңза сатидиған һарвисиниң кәйнидә олтурған қизлар. 2017-Йили 24-июн, йәкән.
AFP

Бу йиллиқ рамизан җуғрапийәлик орниға қарап бәзи дөләтләрдә 15-май, йәнә бәзи әлләрдә 16-майда башлинидиғанлиқи мәлум.

Ислам динида қуран назил болушқа башлиған рамизан ейи мусулманлар үчүн етиқад ибадәтлири әң юқири пәллигә чиқидиған, мумкин қәдәр хатирҗәм өткүзидиған улуғ айларниң бири. Дуняниң нурғун җайлиридики мусулманлар һаяҗан ичидә рамизан ейини күтүвалған бир шараитта уйғур елидә хатирҗәм вә хушал-хурам рамизан ейини тәсәввур қилиш тәс. Чүнки, һәр вақит, һәр түрлүк чәклимә вә қаттиқ тәдбирләр билән уйғурларниң диний етиқадини чәкләп келиватқан хитай һөкүмити рамизан ейида адәттикидинму қаттиқ бихәтәрлик тәдбирлирини елип, уйғур мусулманлириниң рамизанлиқ ибадәтлиригә паракәндичилик селип келиватқанлиқи изчил түрдә хәлқара кишилик һоқуқ тәшкилатлириниң тәнқидигә учрап кәлмәктә.

Хитай һөкүмити йеқинқи йилларда “қанунсиз диний паалийәтниң 28 хил ипадиси”, “диний ашқунлуқниң 75 хил ипадиси”, дегән йәрлик мизан, бәлгилимиләрни чиқирип, сақал қоюш, һиҗаплиниш, роза тутуш, қуран вә башқа диний китабларни сақлаш, иптар бериш, дуа-тилавәт қилиш, закат вә сәдиқә-питир бериштәк нормал диний ибадәт һәм диний қаидә-йосунларни чәклигән. 2017‏-Йили 4‏-айда қанун чиқирип, юқиридики бир қисим ипадиләрни қанунға хилап қилмиш дәп елан қилған иди.

Даириләр булардин башқа уйғур ашханиларниң рамизан мәзгилидә тиҗаритини тохтатмаслиқини, хилаплиқ қилғучиларниң җазаға тартилидиғанлиқини бәлгиләш билән бир вақитта дөләт кадирлириниң, оқуғучиларниң роза тутушидин сақлиниш, идарә органларда рамизанда уйғур кадирларни қәстән өгинишкә қатнаштуруп, чүшлүк тамақ йейишни тәләп қилишқа охшаш һәрикәтлири шуниңдәк рамизан мәзгилидә айрим бәлгилимиләрни чиқириш арқилиқ уйғур қатарлиқ мусулманларниң роза тутушини тосуп кәлмәктә иди.

Ундақта уйғур аптоном районлуқ һөкүмәт даирилириниң динни “җуңгочилаштуруш” сиясәт вә тәдбирлири арқилиқ районда мусулманларниң етиқадиға йәниму илгирилигән һалда чәклимиләрни қоюватқан нөвәттикидәк вәзийәттә, уйғур мусулманлар рамизанни қандақ кетиватмақта?

Хитай һөкүмитиниң бу йилму илгирикигә охшаш болған рамизан мәзгилидә ашханиларни тақап қоймаслиқ бәлгилимисини қандақ иҗра қиливатқанлиқини билиш үчүн үрүмчидики мәлум бир уйғур ашханисиға телефон қилдуқ, телефонни алған күткүчи уйғур қиз һәтта рамизан дегән кәлимигиму сәзгүрлүкини ипадиләп: “қачанкән рамизан?, биз тутмиғандикин билмәйдикәнмиз” дәп җаваб бәрди.

Униң “қалаймиқан номурдин кәлгән телефонға җаваб беришму чәклиниду” дәп әскәрткини, бирәр пешкәлликтин қоғдиниватқанлиқиниң ипадиси болса керәк.

Биз йәнә бу йил рамизандики бихәтәрлик тәдбири һәққидә ақсудики мәлум сақчиханидин соридуқ, телефонни алған сақчи наһайити қисқа қилип рамизан ейи мәзгилидә назарәт қилиш вә аманлиқни сақлашни күчәйтиш вәзиписини тапшурувалғанлиқи, шуңа бихәтәрлик тәдбирлирини күчәйтип, чарлаш елип бериватқанлиқини ейтипла телефонни қоювәтти.

Даириләрниң мәхсус қанун вә тәдбирләр арқилиқ оқутқучи-оқуғучиларни изчил диний етиқад паалийәтлиридин тосуп һәтта әһдинамиләргә қол қойғузуп келиватқанлиқи сир әмәс, бу йил даириләрниң оқуғучиларни роза тутқузмаслиқ келишимигә, ата-аниларму қол қойған.

Үрүмчидики мәлум бир аилигә уланған телефонимизға җаваб бәргән бир оттура мәктәп оқуғучиси, мәктәпниң оқуғучилар вә уларниң ата-анисиниму роза тутмаслиқ әһдинамисигә қол қойдурғанлиқини билдүрди.

Қәшқәр пәйзиват наһийәсидин зияритимизни қобул қилған, исмини ашкарилашни халимиған бир кәнт аял кадири, наһийәлик һөкүмәттин адәм келип мәхсус йиғин ечип, рамизан һарписида партийә әзалири вә кадирларниң роза тутуши, диний етиқад паалийәтлиригә қатнишишини чәкләш һәм рамзанда аилиләргә кирип тәкшүрүшни күчәйтишни тәләп қилип кәткәнликини, кәнттики кадирларниң өйләргә кирип қанунсиз диний паалийәт қилмаслиқ тәшвиқати елип бериватқанлиқини билдүрди.

Илгиридинла һәрқайси вилайәт, наһийә, йеза-базарлиқ һөкүмәтләр рамизан ейи мәзгилидә назарәт қилиш вә аманлиқни сақлашни күчәйтиш вәзиписини иҗра қилиш билән бир вақитта йәнә өз-ара көз қулақ болуш тәдбириниму қоллинип келиватқан иди.

Чәтәлдики уйғур диний затлири, хитай һөкүмитиниң рамизан ейида уйғур мусулманлириға қаратқан бу хил диний чәклимә сиясәтлирини қаттиқ әйибләп кәлмәктә.

Дуня уйғур қурултийи 14‏‏-май рамизан һарписида баянат елан қилип, хитай һөкүмитини рамизан ейида уйғурларниң роза тутушиға кашила қилмаслиққа, уларниң диний ибадәтлирини әркин бәҗа кәлтүрүшигә капаләтлик қилишқа чақирди. Баянатта, хитай һөкүмитиниң һәр йили рамизан ейида һөҗҗәт чүшүрүп, партийә әзалири, һөкүмәт хадимлири, оқутқучи, оқуғучиларниң роза тутуши, диний паалийәтләргә қатнишишини чәкләйдиғанлиқи, роза тутқан аммини тәқиб вә назарәт қилип келиватқанлиқи тәнқид қилинған иди.

Баянатта қурултай рәиси долқун әйсаниң сөзи нәқил кәлтүрүлүп, “бу хил бесим вә бастуруш еғир террорлуқ кәйпиятини кәлтүрүп чиқарди. Һәр йили рамизан ейини вәһимә вә әнсизлик қаплап, һәр бир уйғурниң роза тутуши, диний турмуши еғир тәһдиткә вә тәсиргә учрап кәлди” дейилгән иди.

Дуня уйғур қурултийиниң диний ишлар комитети рәиси турғунҗан алавудин зияритимизни қобул қилип, бу йил рамизан һарписида, дуня уйғур қурултийиниң хитайниң уйғур мусулманлириға қаратқан чәкләш тәдбирлирини техиму күчәйткәнлики сәвәблик, уйғурларға нисбәтән наһайити еғир вәзийәт шәкилләнгәнлики тоғрисида җанлиқ көрүнүшлүк шәкилдә баянат елан қилип, хәлқара җәмийәтни хитайниң уйғурларға қаратқан бу диний вә миллий зулум сияситини тохтитип, уйғурларниң роза тутушиға кашила қилмаслиқи үчүн һәрикәт қоллинишқа чақирғанлиқини билдүрди.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.