Uyghur élide ramizan qattiq bixeterlik tedbirliri éghir cheklimiler bilen bashlandi

Muxbirimiz gülchéhre
2018.05.16
bala-ramizan-sangza-setish.jpg Ramizan éyining axirliri, dadisining sangza satidighan harwisining keynide olturghan qizlar. 2017-Yili 24-iyun, yeken.
AFP

Bu yilliq ramizan jughrapiyelik ornigha qarap bezi döletlerde 15-may, yene bezi ellerde 16-mayda bashlinidighanliqi melum.

Islam dinida qur'an nazil bolushqa bashlighan ramizan éyi musulmanlar üchün étiqad ibadetliri eng yuqiri pellige chiqidighan, mumkin qeder xatirjem ötküzidighan ulugh aylarning biri. Dunyaning nurghun jayliridiki musulmanlar hayajan ichide ramizan éyini kütüwalghan bir shara'itta Uyghur élide xatirjem we xushal-xuram ramizan éyini tesewwur qilish tes. Chünki, her waqit, her türlük cheklime we qattiq tedbirler bilen Uyghurlarning diniy étiqadini cheklep kéliwatqan xitay hökümiti ramizan éyida adettikidinmu qattiq bixeterlik tedbirlirini élip, Uyghur musulmanlirining ramizanliq ibadetlirige parakendichilik sélip kéliwatqanliqi izchil türde xelq'ara kishilik hoquq teshkilatlirining tenqidige uchrap kelmekte.

Xitay hökümiti yéqinqi yillarda “Qanunsiz diniy pa'aliyetning 28 xil ipadisi”, “Diniy ashqunluqning 75 xil ipadisi”, dégen yerlik mizan, belgilimilerni chiqirip, saqal qoyush, hijaplinish, roza tutush, qur'an we bashqa diniy kitablarni saqlash, iptar bérish, du'a-tilawet qilish, zakat we sediqe-pitir bérishtek normal diniy ibadet hem diniy qa'ide-yosunlarni chekligen. 2017‏-Yili 4‏-ayda qanun chiqirip, yuqiridiki bir qisim ipadilerni qanun'gha xilap qilmish dep élan qilghan idi.

Da'iriler bulardin bashqa Uyghur ashxanilarning ramizan mezgilide tijaritini toxtatmasliqini, xilapliq qilghuchilarning jazagha tartilidighanliqini belgilesh bilen bir waqitta dölet kadirlirining, oqughuchilarning roza tutushidin saqlinish, idare organlarda ramizanda Uyghur kadirlarni qesten öginishke qatnashturup, chüshlük tamaq yéyishni telep qilishqa oxshash heriketliri shuningdek ramizan mezgilide ayrim belgilimilerni chiqirish arqiliq Uyghur qatarliq musulmanlarning roza tutushini tosup kelmekte idi.

Undaqta Uyghur aptonom rayonluq hökümet da'irilirining dinni “Junggochilashturush” siyaset we tedbirliri arqiliq rayonda musulmanlarning étiqadigha yenimu ilgiriligen halda cheklimilerni qoyuwatqan nöwettikidek weziyette, Uyghur musulmanlar ramizanni qandaq kétiwatmaqta?

Xitay hökümitining bu yilmu ilgirikige oxshash bolghan ramizan mezgilide ashxanilarni taqap qoymasliq belgilimisini qandaq ijra qiliwatqanliqini bilish üchün ürümchidiki melum bir Uyghur ashxanisigha téléfon qilduq, téléfonni alghan kütküchi Uyghur qiz hetta ramizan dégen kelimigimu sezgürlükini ipadilep: “Qachanken ramizan?, biz tutmighandikin bilmeydikenmiz” dep jawab berdi.

Uning “Qalaymiqan nomurdin kelgen téléfon'gha jawab bérishmu cheklinidu” dep eskertkini, birer péshkelliktin qoghdiniwatqanliqining ipadisi bolsa kérek.

Biz yene bu yil ramizandiki bixeterlik tedbiri heqqide aqsudiki melum saqchixanidin soriduq, téléfonni alghan saqchi nahayiti qisqa qilip ramizan éyi mezgilide nazaret qilish we amanliqni saqlashni kücheytish wezipisini tapshuruwalghanliqi, shunga bixeterlik tedbirlirini kücheytip, charlash élip bériwatqanliqini éytipla téléfonni qoyuwetti.

Da'irilerning mexsus qanun we tedbirler arqiliq oqutquchi-oqughuchilarni izchil diniy étiqad pa'aliyetliridin tosup hetta ehdinamilerge qol qoyghuzup kéliwatqanliqi sir emes, bu yil da'irilerning oqughuchilarni roza tutquzmasliq kélishimige, ata-anilarmu qol qoyghan.

Ürümchidiki melum bir a'ilige ulan'ghan téléfonimizgha jawab bergen bir ottura mektep oqughuchisi, mektepning oqughuchilar we ularning ata-anisinimu roza tutmasliq ehdinamisige qol qoydurghanliqini bildürdi.

Qeshqer peyziwat nahiyesidin ziyaritimizni qobul qilghan, ismini ashkarilashni xalimighan bir kent ayal kadiri, nahiyelik hökümettin adem kélip mexsus yighin échip, ramizan harpisida partiye ezaliri we kadirlarning roza tutushi, diniy étiqad pa'aliyetlirige qatnishishini cheklesh hem ramzanda a'ililerge kirip tekshürüshni kücheytishni telep qilip ketkenlikini, kenttiki kadirlarning öylerge kirip qanunsiz diniy pa'aliyet qilmasliq teshwiqati élip bériwatqanliqini bildürdi.

Ilgiridinla herqaysi wilayet, nahiye, yéza-bazarliq hökümetler ramizan éyi mezgilide nazaret qilish we amanliqni saqlashni kücheytish wezipisini ijra qilish bilen bir waqitta yene öz-ara köz qulaq bolush tedbirinimu qollinip kéliwatqan idi.

Chet'eldiki Uyghur diniy zatliri, xitay hökümitining ramizan éyida Uyghur musulmanlirigha qaratqan bu xil diniy cheklime siyasetlirini qattiq eyiblep kelmekte.

Dunya Uyghur qurultiyi 14‏‏-may ramizan harpisida bayanat élan qilip, xitay hökümitini ramizan éyida Uyghurlarning roza tutushigha kashila qilmasliqqa, ularning diniy ibadetlirini erkin beja keltürüshige kapaletlik qilishqa chaqirdi. Bayanatta, xitay hökümitining her yili ramizan éyida höjjet chüshürüp, partiye ezaliri, hökümet xadimliri, oqutquchi, oqughuchilarning roza tutushi, diniy pa'aliyetlerge qatnishishini chekleydighanliqi, roza tutqan ammini teqib we nazaret qilip kéliwatqanliqi tenqid qilin'ghan idi.

Bayanatta qurultay re'isi dolqun eysaning sözi neqil keltürülüp, “Bu xil bésim we basturush éghir térrorluq keypiyatini keltürüp chiqardi. Her yili ramizan éyini wehime we ensizlik qaplap, her bir Uyghurning roza tutushi, diniy turmushi éghir tehditke we tesirge uchrap keldi” déyilgen idi.

Dunya Uyghur qurultiyining diniy ishlar komitéti re'isi turghunjan alawudin ziyaritimizni qobul qilip, bu yil ramizan harpisida, dunya Uyghur qurultiyining xitayning Uyghur musulmanlirigha qaratqan cheklesh tedbirlirini téximu kücheytkenliki seweblik, Uyghurlargha nisbeten nahayiti éghir weziyet shekillen'genliki toghrisida janliq körünüshlük shekilde bayanat élan qilip, xelq'ara jem'iyetni xitayning Uyghurlargha qaratqan bu diniy we milliy zulum siyasitini toxtitip, Uyghurlarning roza tutushigha kashila qilmasliqi üchün heriket qollinishqa chaqirghanliqini bildürdi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.