Pakistan diniy tekshürüsh ömiki Uyghur rayonida héchqandaq diniy cheklime qoyulmighan, dep xulase chiqardi

Xitay qoralliq küchlirining xelq'araliq chong bazar etrapida kocha charlawatqan körünüshi. 2009-Yili 14-iyul, ürümchi.

Töt kishilik pakistan diniy ishlar tekshürüsh ömiki Uyghur rayonidiki tekshürüshini axirlashturup, pakistan'gha qaytip kelgendin kéyin, ötken jüme küni Uyghur rayonida rozining cheklen'genlikige da'ir héchqandaq delil bayqimighanliqini élan qilghan.

Pakistan diniy ishlar ministirliqining tetqiqat ishlar bash diréktori nurul islam shah, islam'abad faysal meschitining bash xatipi misbahur raxman, mupti abdusalam we qari muhemmet shah qatarliq nopuzluq diniy zatlardin teshkil tapqan tekshürüsh ömiki 26‏-iyundin 28 iyun'gha qeder Uyghur rayonida tekshürüsh élip barghan.

Tekshürüsh xitay hökümitining teklipige bina'en orunlashturulghan bolup, tekshürüsh ömiki xitay da'irilirining Uyghur rayonida roza tutushni rast chekligen -cheklimigenlikini tekshüridighanliqini bildürgen.
Emma Uyghur pa'aliyetchiler ularning adil we ré'al xulase chiqirishi gumanliq, dep qaraydighanliqini ilgiri sürgen idi.

Pakistan “Express Tribune” gézitining xewer qilishiche, pakistan diniy ishlar ministirliqining yuqiri derijilik bir emeldari tekshürüsh ömikining Uyghur rayonida diniy zatlar we yerlik puqralar bilen söhbet élip barghanliqini bildürüp, “Ziyaret jeryanida shinjangdiki musulmanlarning toluq diniy erkinliki barliqi, ularning diniy wezipilirini erkin beja keltürüwatqanliqi éniqlandi” dégen.

Emma pakistan diniy ishlar tekshürüsh ömikining bu doklati d u q diniy ishlar mes'ullirining qattiq ret qilishi we tenqidige uchridi. D u q diniy ishlar komitétining mudiri turghunjan alawidin, pakistan diniy zatlirining din'gha uyghun musteqil xulase chiqarmighanliqini we petiwa bermigenlikini ilgiri sürdi.

U: “Islami nuqtidin alghanda, u dinni siyasetke tüptin boysunduruwélish, yeni u pakistan ölimalirining özining xitay bilen bolghan munasiwitige maslashturup, diniy ölimalarni petiwa bergüzüsh, sözlitish we ulargha teshwiqat élip barghuzush bu diniy nuqtinezerdin héchqachan toghra emes. Chünki, diniy nuqtinezerdin élip éytqanda, musulmanliq bu yerde asasliq orunda turidu. Pakistan ölimaliri eger heqiqiy diniy nuqtinezerdin xulase chiqarmaqchi bolsa, elwette bizning Uyghur musulmanlirining emeliy ehwalini, musteqil halda, héchqandaq özining we xitay hökümitining bésimigha qarimastin musteqil sözlishi kérek. Uyghur musulmanlirining éziliwatqanliqini, ibadetlerning chekliniwatqanliqini, heqiqetni sözlishi kérek. Emeliyette ular undaq sözlimigen. Ularning undaq sözlimigenliki bu din'gha uyghun bir xulase chiqarmighanliqi we din'gha uyghun petiwa bermigenlikini ispatlaydu” dédi.

Biz pakistan diniy ishlar ministirliqi we faysal meschitige téléfon qilip, alaqidar diniy zatlar we emeldarlarning inkasigha élishqa tirishqan bolsaqmu, emma héchkim téléfonimizni almidi.

Bezi Uyghur pa'aliyetchiler, ilgiri pakistanning herbiy, soda-iqtisad, diplomatiye, xelq'ara ishlarda xitaygha zich baghlan'ghanliqini, bu ehwalda pakistan diniy tekshürüsh ömiki xitayning iradisige muxalip héchqandaq gheyriy pikirde bolmaydighanliqini ilgiri sürgen.

Pakistan Uyghur ömer wexpisining re'isi ömer xan ependi, tekshürüsh ömikining hazirqigha oxshash xulase chiqiridighanliqini 29‏-iyun radiyomizda otturigha qoyghan. U, “Mawular qaytip kelse axbarat yighini chaqirip, (Uyghurlargha) zulum yoqken, biz körüp kelduq, deydu” dégen idi.

Ömer xan: “Men sélige bir asan gep qilay, mawular hemmisi u yerge bériptu. Ular barghandin kéyin bir heptide yénip kélidu. Yénip kelgendin kéyin axbaratqa bir xewer chiqidu. Axbaratqa, yaq, biz körüp kelduq, zulum yoqken, xeqler roza tutiwatidu, dégen xewerni béridu. Bashqa gep qilmaydu, mawular.”dédi.

Ömer xan ependi, tekshürüsh ömiki xoten, qeshqer, yekenning nahiye, yézilirigha barmighanliqini bildürüp, “U jaylarni aylan'ghan bolsa, heqiqiy ehwalni hés qilghan bolatti” dep körsetti.

Ömer xan: “Biz déduq, hazir (diniy erkinlik) cheklen'gen yer nede, qeshqer, xoten, yeken we bashqa nahiyelerde. Lékin ‏(xitay hökümiti) ularni bu nahiyelerge aparmaydu. Ürümchige apiripla shu yerdin qaytidu. Hergiz ular yuqiriqi jaylargha barmaydu. Eger ularni qeshqer, xoten we barliq nahiyelerge apirimiz dégen bolsa, biz yene bir az qayil bolghan bolattuq” dédi.

Lékin pakistan diniy ishlar ministirliqi emeldarining “Express Tribune” gézitige bildürüshiche, pakistan tekshürüsh ömikini Uyghur aptonom rayonluq diniy ishlar idarisi kütüwalghan bolup, ular ürümchi we bashqa jaylardiki meschitlerni ziyaret qilghan.

Da'iriler pakistan diniy ishlar ömikige Uyghur rayonining diniy xizmiti heqqide melumat bérip, ürümchi shehiride 408 meschit, pütün aptonom rayonda 24 ming meschit barliqini, bu yil 3000 musulmanning hejge barghanliqini bildürgen.

Pakistan diniy ishlar emeldari “Express Tribune” gézitige bergen melumatida yene, tekshürüsh ömikining tekshürüsh doklati teyyarlap, pakistan diniy ishlar ministirliqigha sunidighanliqini, doklatning yene pakistan tashqi ishlar ministirliqigha tapshurulidighanliqini qeyt qilghan.

Emma d u q diniy ishlar mudiri turghunjan alawiddin, diniy ölimaning heqni sözlesh mejburiyiti barliqini eskertip, emma pakistan diniy tekshürüsh ömikining heqni yoshurup, “Gunahqa kirgenliki” ni ilgiri sürdi.

Turghunjan alawiddin mundaq dédi: “U pakistan ölimaliri peqetla özining dölitining xitay bilen bolghan iqtisadi menpe'et munasiwitini nezerde tutqan asastila sözligen. Dinda heqni sözlesh, toghrini sözlesh mejburiyiti bar herqandaq bir diniy ölimaning, bu yerde elwette ölimaning mezlumlar terepte turush mejburiyiti bar, zalimlar terepte emes. Meyli u özining menpe'itige uyghun kélidu, kelmeydu. Meydanini éniq, ochuq shekilde otturigha qoyushi kérek. Undaq bolmaydiken, u diniy ölima chong gunahqa kirgen bolidu. Yeni özining hakimiyitining menpe'eti üchün dinni burmilap, heqni yoshurup, mezlum terepte emes, zalim terepte turghanliq bu diniy jehettin eng chong, eng éghir gunah.”

Pakistan axbarati we Uyghur rayonidiki yerlik axbarat wasitiliride, pakistan diniy tekshürüsh ömikining ürümchi we bashqa rayonlardiki qaysi meschitlerni ziyaret qilghanliqi, kimler bilen söhbet élip barghanliqi heqqide héchqandaq tepsiliy uchur bérilmigen.

Bezi analizchilarning ilgiri sürüshiche, xitay hökümiti özining Uyghur rayonidiki diniy erkinlik xatirisini dunya islam ish birliki teshkilati we b d t kishilik hoquq kéngishide pakistanning qoli bilen aqlashni meqset qilip, pakistan diniy tekshürüsh ömikini teklip qilghan.

Xitay hökümiti izchil Uyghur rayonida diniy erkinlik chekliniwatqanliqini ret qilip, mezkur rayondiki musulmanlar diniy erkinlikining “Tarixtiki eng obdan dewri” ni yashawatqanliqini ilgiri sürüp keldi.