Da'irilerning “Diniy radikalliqtin yiraqliship medeniylishish” teshwiqati tenqidke uchridi

Igiligen ehwallardin melum bolushiche, birqanche yildin buyan kücheytiliwatqan “Diniy radikalliqtin yiraqliship medeniylishish” teshwiqati yéqinqi birqanche yildin buyan buyruq we zorluq wasitisi bilen qattiq ijra qilinishqa bashlighan. Qeshqerge sayahetke barghan Uyghurlarning bildürüshiche, ular qeshqer kochilirida yaghliq artqan ayallar we saqalliq erler uchrimaydighan, toy murasimliridimu “Zaman'gha layiq neghme - nawa bolush, méhmanlargha sharab quyush” tek bashqiche bir menzirini körgen. Xitay taratquliri bu xil weziyetni “Diniy radikalliqqa zerbe bérilip, medeniylishish omumlashti” dégendek ibariler bilen medhiyilen'gen bolsimu, emma Uyghurlar “Qattiq qol wasitiler we mejburlash arqiliq Uyghurlargha téngiliwatqan atalmish "medeniylishish" teshebbusining eksiche ünüm béridighanliqini tekitlep, xitay hökümitini Uyghurlarning diniy étiqadi, örp - adet, medeniyiti qatarliq nazuk nuqtilargha tégishining xeterlik aqiwet élip kélishi mumkinlikini agahlandurmaqta.

Yéqinda Uyghur élining shimalidiki melum sheherdin qeshqerge sayahetke barghan bireylen ziyaritimizni qobul qilip, bu qétim qeshqerge barghinida özini eng heyran qaldurghan menzire u bundin birqanche 10 yillar igiliri qeshqer kochilirida körgen peqet qeshqerning özigila xas bolghan béshigha yarishimliq doppa yaki shepkilerni kiyip, saqal - burutlirini chirayliq qilip yasiwalghan yash we ottura yashliq erler, qisquchlar bilen chong romal artqan yaki chirayliq rengdar yaghliqlarni éngikidin chigiwalghan ayallarni uchratmighanliqini, meschit jamilar aldida qizghin parang we munazirilerge chüshüp kétidighan moysipitlarni uchratmighanliqini bildürüp, “Qeshqerning ashu menzirilirini yene bir körüsh niyitide arzular bilen bu yil yazdiki qeshqer sayahitini orunlashturghan iduq. Emma körginim shimaldiki sheherlerdin pütünley perqsiz halettiki menzire boldi. Hazir qeshqerde hemme adem éhtiyatchan bolup kétiptu, pul tépishning koyigha chüshüp kétiptu” dédi.

Radiyomiz ziyaritini qobul qilghan bir xanim ikki yildin buyan öz yézisida yolgha qoyuluwatqan bu xil “Medeniyetlik ayallardin bolush” teshwiqati we netijiside, shu yézidiki dindar a'ilining oghligha nikahlan'ghan bir qizning béshidiki romilini éliwetkenlikini, öz yézisida diniy yosunda kiyin'gen dep tizimgha élin'ghan ayallarning mejburiy halda öginish kurslirigha qatnashturulup, hazir ularning yézisida we nahiye teweside ayallarning hökümet belgilep bergen medeniy pasonda kiyinidighan menzire barliqqa kelgenlikini bildürdi

Bu kishi bayanida qeshqerde özi qatnashqan qiz - yigitning nikah toyidiki menzirini teriplep, “Hökümetning bayani boyiche pütünley medeniyleshken bir toy murasimigha qatnashtuq. Toy murasimi intayin heshemetlik bir réstoranda ötküzüldi. Hés qilishimche, réstoran az dégende 5 - 6 milyon som serp qilinip bézelgen bolsa kérek. Manga téximu tesir qilghini toydiki nezm - nawaning yangraqliqi we toygha qatnashqanlarning usul we tansa oynashtiki qizghinliqi boldi” dédi.

Radiyomiz igiligen ehwallardin, bultur qeshqerde toy qilmaqchi bolghan qiz - yigitning nikah murasimidin ilgiri, xelq ishlar idarisige bérip, toy guwahnamisi alghandin bashqa yene 500 somdin 2000 somgha qeder pulni “Toy murasimidiki ‛neghme - nawa kapalet sommisi‚ namida tapshurghanliqi melum bolghan idi. Eyni chaghda ziyaritimizni qobul qilghan bir oqughuchi qiz özi téxi toy qilmighanliqi üchün, bu xil zakalet pulini tapshurush resmiyetlirini toluq bilmisimu, emma bashqilardin toy qilmaqchi bolghan yigit - qizning toy xéti élishqa barghinida, xelq ishlar idariside yene 500 som ‛neghme - nawa kapalet sommisi‚ ni tapshuridighanliqini anglighanliqini bildürdi.

Uyghur éli da'iriliri yürgüzüwatqan bu xil mejburlash tüsini alghan “Medeniylishish” teshebbusi, chet'ellerdiki Uyghur teshkilatliri we kishilik hoquq teshkilatlirining tenqidige uchrapla qalmastin, belki Uyghur diyaridiki ziyaliylarningmu tenqidige uchrap kelmekte.

Nöwette türkiyede yashawatqan Uyghur serxilliridin ana til teshebbuschisi abduweli ayup ependi bu heqte toxtilip, “Bu xil teshwiqat hetta insan iradisige xilap haldiki mejburlash tüsini alghan “Medeniylishish” ning Uyghurlarning diniy étiqadi, en'eniwi medeniyiti we milliy psixikisigha qarita buzghunchiliq we weyran qilish xaraktérini alghini üchün, Uyghurlarning hökümetning siyasitige bolghan naraziliq keypiyatini kücheytiwétidighanliqi” ni tekitlidi.

Abduweli ayup ependi yene, xitay hökümet organlirida ishleydighan Uyghur ziyaliylirining bu mesililerni xitay hökümet da'irilirige teklip bérish we tetqiqat maqalilirini élan qilish, doklat yollap mesililerni inkas qilish qatarliq yollar arqiliq yetküzse elwette melum ünümi bolushi mumkinlikinimu bildürdi.