Watikanning xitay bilen kélishish éhtimalliqi tenqidke uchridi

Milet harpisida, melum a'ilige mexpiy yighilip, diniy pa'aliyet élip bériwatqan xristi'anlar. 2014-Yili 24-dékabir, béyjing.

Yéqinda watikanning alliqachan xitay hökümiti bilen xitaydiki katolik chong popini teyinlesh mesiliside kélishim hasil qilip bolghanliqi heqqide xewer tarqalghandin kéyin, dunyadiki katolik jama'iti arisida küchlük ghulghula peyda qildi. Bir qisim katolik jama'etlirining wekilliri watikan papasigha xet yézip, shi jinping hökümiti xitaydiki xristi'an muritlirigha, Uyghur musulmanlirigha we tibet buddistlirigha qaratqan bésimni kücheytiwatqan bir shara'itta, uning bilen kélishishning toghra bolmaydighanliqini eskertti.

Yéqindin buyan xewerlerde, watikanning xitay hökümiti bilen xitaydiki katolik chong popini teyinlesh mesiliside kélishim hasil qilip bolghanliqi heqqide xewerler tarqalghan idi. Eger bu xewer rast bolghan teqdirde, watikan peqet xitay hökümiti tallap bergen namzatlar ichidin birini chong pop qilip békitidighan bolup, bu shundaqla yene, xitaydiki watikan hazirghiche étirap qilmay kelgen “Wetenperwer katolik dini jem'iyiti” qarmiqidiki 8 chérkawningmu wasitilik halda étirap qilinishi bolup hésablinidiken. Shunga bu xewer xitaydiki “Yer asti chérkawliri” dep atiliwatqan xitay hökümitige qarashliq bolmighan chérkawlarning küchlük naraziliqigha uchridi.

Roytérsning xewer qilishiche, xongkongdiki katolik chérkawining sabiq popi joséf zén watikan eger xitay hökümiti bilen bu mesilide kélishken teqdirde, buning watikanning eng zor xataliqi bolidighanliqini eskertken we bu xitaydiki xristi'i'an muritlirining yenimu ilgirilep bésimgha uchrishini keltürüp chiqiridighanliqini bildürgen. Kishilik hoquq we diniy erkinlik mesiliside xitay hökümitini ochuq -ashkara tenqid qilip kelgen sabiq pop zénning bu sözliri bashqa katolik jama'etliriningmu qollishigha érishmekte. Düshenbe küni yene, kishilik hoquq aktipi, katolik chérkawi ezasi, yazghuchi bénédik rojérs “Xaffington pochtisi géziti” de watikan popi firanchisgha ochuq xet élan qilip, uni bu mesilini qayta oylinip körüshke chaqirdi.

U mektupida mundaq dep yazghan: “Ötken 3 yil mabeynide, xitaydiki kishilik hoquq weziyiti zor derijide chékindi. Yüzligen kishilik hoquq adwokati peqetla diniy erkinlikni we insan erkinlikini telep qilghanliqi üchünla qolgha élindi. Minglighan krist belgiliri buzghunchiliqqa uchridi. Nurghun xristi'an muritliri, katolikler, protéstantlar hélihem türmide. Tibet buddistliri, Uyghur musulmanliri we falun'gung muritliri bolsa zulumgha uchrimaqta. Siyasiy mehbuslarning organlirini mejburiy köchürüsh mesilisimu dawam qilmaqta. Nobél mukapati sahibi lyu shawbomu hélihem türmide. Xongkong démokratiyisimu mana hazir buzghunchiliq ichide... Qedirlik pop, belkim siz chong pop joséf zénning qilghan sözliridin xewer tapqan bolushingiz mumkin. Shunga men uni tekrarlap olturmaymen. Méning deydighinim, peqet hazir xitay hökümiti bilen kélishidighan waqit emes. Xitayda diniy erkinlik omumiy jehettin chékin'gen, bashqa dinlarmu qattiq zulumgha uchrawatqan, adwokatlargha zomigerlikke uchrap, pikir erkinliki ret qiliniwatqan bundaq bir waqit katolik chérkawliri üchün alahide bir orunlashturush qilidighan we boyun égidighan waqit emes... Qandaqsige bir kommunist, chirikleshken, zalim we wehshiy bir hakimiyet teripidin belgilen'gen bir popni qobul qilghili bolsun?”

Aptor bénédik rojérs ochuq xétide, özining katolik bolushidiki eng asasiy sewebning uning adalet we kishilik hoquqqa bergen qimmiti ikenlikini eskertip, watikan popinimu mana bu en'enige we prinsipqa emel qilishqa chaqirghan.

Amérika Uyghurliri birleshmisi re'isi élshat hesen ependimu bu mesile heqqide öz köz qarishini ipadilep, watikanning bundaq qarar bérishining diniy erkinlik prinsiplirigha xilapliqini bildürdi.

Wal strit zhurnilining éytishiche, watikandiki bu ehwaldin xewerdar kishiler watikanning bu xil usul arqiliq emeliyette xitaydiki chérkawlarni qoghdimaqchi boluwatqanliqini éytqan. Biraq, bu sözmu sabiq chong pop zénning tenqidige uchrighan. U sözide “Undaq yalghan poplarning qoligha qalghandin köre, popning bolmighini yaxshiraq. Saxta poplar chérkawlarni weyran qilidu. Menche watikan popi firanchis kommunizmni heqiqiy türde chüshenmeydiken” dégen. Élshat hesen ependimu watikan eger heqiqeten xitay bilen yéqinlishish arqiliq chérkawlarni qoghdashni oylishiwatqan bolsa, buning amérika ötküzgen xataliqni tekrarlighanliq bolup qalidighanliqini éytti.

Dunya Uyghur qurultiyining diniy ishlar mudiri turghunjan alawudun ependimu diniy eqidilerning herqandaq siyasiy tüzümdin xaliy bolushi kéreklikini eskertti.

Shi jinping hoquqni ötküzüwalghandin buyan, xitaydiki diniy erkinlikning téximu küchlük cheklimige uchrawatqanliqi xelq'ara kishilik hoquq organlirining doklatlirida birdek qeyt qilinmaqta. Téxi yéqinda xoten wilayetlik hökümetning “Kentte turup meschit bashqurush siyasiti” ni yolgha qoyup, wilayet we nahiye derijilik kadirlarni 3 yilliq wezipe bilen yéza we kentlerge chüshürüp, meschitlerni bashqurush, yerliktiki ammining diniy keypiyatini igileshke séliwatqanliqi ashkarilan'ghan idi. Xotendiki uzitish murasimida xoten wilayitining partkom sékrétari jang jénbyaw meschit bashqurushqa chüshken kadirlardin “Kentte turup meschit bashqurush xizmiti” ni yaxshi ishlep, dinni sotsiyalistik jem'iyetke maslashturush, dinni zamaniwi turmushqa maslashturush üchün xizmet qilishni, diniy zatlarni we étiqadchi ammini partiye we hökümetning etrapigha uyushturushni ochuq -ashkara telep qilghan idi.