Америка хәлқара диний әркинлик комитети 2021-йилида хитайда диний әркинликниң давамлиқ чекингәнликини билдүрди

Америка хәлқара диний әркинлик комитети һәрқайси дөләтләрниң өткән бир йил ичидики диний әркинлик вәзийити баһалап чиқилған йиллиқ доклатини елан қилди. Доклат 25-апрел күни өткүзүлгән мәхсус ахбарат елан қилиш йиғини арқилиқ елан қилинған болуп, йиғинда диний әркинлик комитети рәиси надина маензи ханим вә муавин рәиси нурий түркәл вә башқа комиссарлар қатнишип сөз қилған һәм мухбирларниң соаллириға җаваб бәргән.

Бу қетимлиқ диний әркинлик доклатиниң елан қилиниш мунасивити билән америка авам палата рәиси нәнсий пелоси ханим вә кеңәш палата әзаси марко рубийолар өзлириниң нутуқлирини әвәткән болуп, ахбарат йиғини алди уларниң сөзи билән башланди. Нәнсий пелоси ханим сөзидә америка хәлқара диний әркинлик комитетиниң хизмәтлирини муәййәнләштүргән вә американиң дуняниң һәрқайси җайлирида кишилик һоқуқни, диний әркинликни илгири сүрүштәк мәсулийитини давамлиқ җари қилдуридиғанлиқини билдүргән.

Сенатор, йәни кеңәш палата әзаси марко рубийо әпәнди болса нутқида уйғурларға йүргүзүлүватқан ирқий қирғинчилиққа нуқтилиқ орун бәргән. У сөзидә мундақ дегән: “өткән бир йил ичидә дуняниң һәрқайси җайлирида инсанларни пәқәт кимлики вә етиқади сәвәбидин җазалаш, түрмигә солаш, қийнаш вә һәтта өлтүрүш давам қилинди. Биз өткән бир йил ичидә болупму хитай һөкүмитигә охшаш диний һоқуқларға зиянкәшлик қилғучиларни әйибләш вә җазалашта бәлгилик йол алдуқ. Сабиқ ташқи ишлар министири майк помпейо вә һазирқи ташқи ишлар министири антоний билинкен хитай һөкүмитиниң уйғур мусулманлириға қаратқан вәһшийликлирини даналиқ билән ирқий қирғинчилиқ дәп баһалиди. Өткән йил ахирида мениң ‛уйғур мәҗбурий әмгикиниң алдини елиш қанун лайиһәм‚ рәсмий қанунға айланди. Әмди америка ширкәтлири уйғур мәҗбурий әмгикигә көзини юмуп турувалалмайду. Әмма бизниң қилишқа тегишлик ишлиримиз йәнила нурғун”.

Марко рубийо сөзидә йәнә афғанистан, негерийә вә украинадики хәтәрлик вәзийәтләрниму тилға елип өтти вә американиң чоқум бу җәһәттики хизмәтлирини давамлаштуридиғанлиқини ейтти.

Арқидин америка хәлқара диний әркинлик комитетиниң рәислири доклаттики мәзмунларни тонуштуруп өтти.

Америка хәлқара диний әркинлик комитети һәрқайси дөләтләрниң 2021-йилидики диний әркинлик вәзийитигә асасән америка ташқи ишлар министирлиқидин төвәндики 10 дөләтниң “алаһидә диққәт қилишқа тегишлик дөләт” дәйдиған категорийәсини сақлап қелишни тәләп қилған болуп, улар бирма, хитай, еритрейә, иран, шималий корейә, пакистан, русийә, сәуди әрәбистан, таҗикистан вә түркмәнистандин ибарәт. Хитай 1999-йилидин тартип бу тизимликтә икән. Комитет йәнә бу йил афғанистан, һиндистан, нигерийә, сүрийә вә вийетнам қатарлиқ 5 дөләтни бу тизимликкә киргүзүшни тәвсийә қилған.

Доклатта хитай һәққидә мунулар дейилгән:

“2021-йили, хитайдики диний әркинлик вәзийити изчил начарлашти. Һөкүмәт өзиниң ‛динни хитайчилаштуруш‚ сияситини давамлиқ күчлүк йолға қоюп, диний гуруппилар вә динға ишәнгүчиләрдин хитай компартийәсиниң һакимийити вә идиологийәсини қоллашни тәләп қилди. . . . 2021-Йилида дөләтлик диний ишлар идариси вә хитай компартийәсиниң бирләшмә фронти хизмәт бөлүминиң биваситә контроллуқидики һөкүмәт оргини вә башқа органлар йеңи қануний тәдбирләрни чиқирип, диний хадимларға, диний мәктәпләргә вә диний мәзмунларға техиму көп чәклимә қойди. . . . .”.

Доклатта йәнә уйғурларниң вәзийити һәққидә төвәндикиләр дейилгән: “өткән бир йил ичидә, шинҗаң даирилири уйғур вә башқа түрк мусулманлирини җаза лагерлирида, түрмиләрдә вә мәҗбурий әмгәк лагерлирида халиғанчә тутуп турушни давамлаштурди. Сабиқ мәһбуслар вә гуваһчилар бу орунларда җисманий вә психологийәлик қийнаш, басқунчилиқ, җинсий зораванлиқ вә мәҗбурий әмгәк қатарлиқларниң барлиқини вә тутуп турулуватқан мәзгилдә мәҗбурий туғмас қилиш, бала чүшүрүш оператсийәси йүргүзүлгәнликини паш қилди. Униң үстигә, даириләр тәхминән 880миңдәк балини ата-анисидин айриди. Шинҗаңдики муһим диний вә мәдәнийәт орунлирини вәйран қилди. 2021-Йили, америка һөкүмити вә канада вә явропадики бир қанчә дөләт, тәтқиқат органлири вә әнглийәдә қурулған уйғур сот коллегийәси шинҗаңдики вәһшийликләрни ирқий қирғинчилиқ вә инсанийәткә қарши җинайәт дәп бекитти”.

Доклатниң хитайға аит қисмида йәнә, хитай һөкүмитиниң тибәтләр, туңганлар, фалунгуң муритлири вә христианларға қиливатқан зулумлириму тәпсилий қәйт қилинған.

Америка хәлқара диний әркинлик комитетиниң муавин рәиси нурий түркәл ахбарат елан қилиш йиғинида хитайдики диний вәзийәтни қандақ оңлаш һәққидә соралған бир соалға җаваб бәргәндә хитайниң ‛америка хәлқара диний әркинлики қарари‚ елан қилинғандин етибарән йәни 1999-йилидин етибарән “алаһидә диққәт қилишқа тегишлик дөләтләр” тизимликидә икәнликини вә хитайниң диний әркинликкә тәһдитликини қобул қилишниң зөрүр бир қәдәмликини билдүрди. У мундақ деди:

“хитай һөкүмити мәқсәтлик, пиланлиқ, системилиқ һалда диний етиқадқа болупму христиан вә ислам динлириға һуҗум қилип кәлмәктә. Улар коммунист идеологийәсини мәркәз қилип туруп, христиан вә шуниңдәк башқа динларниң мәвҗутлуқини өз һакимийити вә идеологийәсиниң мәвҗутлуқиға тәһдит, дәп қариди. . . Биз алди билән хитай компартийәсиниң диний әркинликкә бир тәһдит икәнликини қобул қилишимиз керәк. Мәнчә мәсилини байқаш вә бәлгиләш униңға тәдбир қоллиништики зөрүр қәдәм һесаблиниду. Америка һөкүмити хитайға қойған җаза тәдбирлирини йәниму кеңәйтиши керәк. Җүмлидин диний әркинликкә бузғунчилиқ қилишта рол ойнаватқан әмәлдарлар, болупму дөләтлик диний ишлар идариси вә хитай компартийәсиниң бирликсәп хизмәт бөлүмидики мәсул әмәлдарларниң исми атилип туруп әйиблиниши вә җаза тәдбирлири қоюлуши керәк”.

Нурий түркәл әпәнди сөзидә йәнә, бундақ җаза тәдбирлириниң шерик дөләтләр һәмкарлишип туруп йүргүзидиған ортақ ташқи сиясәткә айлиниши керәкликини әскәртти.

Америка хәлқара диний әркинлик комитети доклатида америка ташқи ишлар министирлиқиға хитай һәққидә төвәндики тәвсийәләрни бәргән: “диний әркинликкә системилиқ һалда вә изчил еғир дәриҗидә дәхли-тәруз қиливатқанлиқи үчүн хитайға ‛алаһидә диққәт қилишқа тегишлик дөләт‚ қатарида муамилә қилишни давамлаштуруш; иқтисадий вә виза җазасини кеңәйтип, диний етиқад әркинликигә еғир дәхли-тәруз қилишта мәсулийити бар хитай әмәлдарлири вә орунларни җазалаш; бирләшкән дөләтләр тәшкилати (б д т) кишилик һоқуқ кеңиши қатарлиқ хәлқаралиқ мунбәрләрдики охшаш пикирлик дөләтләр билән һәмкарлишип, хитай һөкүмитини диний әркинликни еғир дәриҗидә бастурғанлиқи үчүн җавабкарлиққа тартиш үчүн һәрикәт қилиш, җүмлидин б д т да тәкшүрүш комитети қуруп, шинҗаңда йүз бәргән вәһшийликләрни ениқлаш, ирқий қирғинчилиқни садир қилғучиларни тәкшүрүп паш қилишни өз ичигә елиш; хитайға мунасивәтлик кишилик һоқуқ қанунлирини йолға қоюп, америка ширкәтлириниң хитайдики диний әркинлик дәпсәндичиликигә четилип қалмаслиқиға капаләтлик қилиш”.

Америка хәлқара диний әркинлик комитети америка дөләт мәҗлисигә қилған тәвсийәсидә болса уларниң һөкүмәт билән маслишип уйғур мәҗбурий әмгикиниң алдини елиш қануни қатарлиқ кишилик һоқуқ қанунлириниң толуқ иҗра қилинишиға капаләтлик қилишини тәләп қилған.