Amérika dölet mejliside xitaydiki siyasiy we diniy heqler depsendichiliki témisida guwahliq yighini échildi

Muxbirimiz eziz
2019.12.10
sofiy-richardson-guwahliq.jpg Amérika dölet mejliside échilghan “Xitaydiki siyasiy we diniy heqler depsendichiliki” témisidiki guwahliq bérish yighinida kishilik hoquq közitishi teshkilatining asiya ishlirigha mes'ul diréktori sofiye richardson xanim guwahliq bermekte. 2019-Yili 10-dékabir, washin'gton.
RFA/Eziz

Xitayda ewj éliwatqan diktatoriliq xelq'arada barghanséri köp tenqidlerge duch kéliwatqanda xitay hökümitining siyasiy we diniy sahediki heqlerni ayaq-asti qilish qilmishining eng yéngi ehwaligha qarap chiqish üchün 10-dékabir küni amérika dölet mejlisi qarmiqidiki “Asiya, tinch okyan we kéngeymichilikning aldini élish komitéti” mexsus guwahliq bérish yighini ötküzdi.

Bu qétimqi guwahliq bérish yighinida aldi bilen amérika awam palatasining ezasi, “Uyghur kishilik hoquq qanun layihesi” ning emelge éshishi üchün zor küch chiqarghan kishilerning biri bolghan brad shérman ependi aldi bilen söz élip Uyghurlarning ehwali heqqide qisqiche chüshenche bergech bu qétimqi guwahliq bérish yighinigha qatnashqili kelgen töt guwahchini tonushturup ötti.

Aldi bilen Uyghurlar diyaridiki lagérlar mesiliside nopuzluq alimlardin bolup qalghan gérmaniyelik tetqiqatchi, doktor adryan zénz söz aldi. U nuqtiliq qilip nöwette Uyghurlar diyarining “Yehudiylar qirghinchiliqi” din buyanqi eng éghir bolghan kishilik hoquq depsendichilikini bashtin kechürüwatqanliqini bayan qilip, hazir lagérlar mesilisining yéngi basquchqa kötürülgenlikini, buning eng tipik ipadisi nöwette köplep melum boluwatqan mejburiy yosundiki “Lagér mehbuslirining heqsiz yaki erzan bahaliq emgiki” boluwatqanliqini alahide tekitlidi. Bolupmu xitaydiki eng chong paxta bazisi bolghan Uyghurlar diyarida hazir köpligen saheler qatarida toqumichiliq we kiyim-kéchek ishlesh saheside bu xil mejburiy emgekning köplep mewjut boluwatqanliqini, bularning bedilige pütüp chiqqan mehsulatlarning gherb dunyasigha éksport qiliniwatqanliqini sözlep ötti.

Uyghur guwahchilardin firqet jawdet özining shexsiy kechürmishlirini, xitay hökümitining chet'ellerdiki Uyghurlargha hemde özige qandaq tehditlerni séliwatqanliqini qisqiche bayan qilish arqiliq nöwette Uyghurlar diyaridiki lagérgha qamalghan hemde herqachan lagérgha qamilish girdabida turuwatqan Uyghurlarning, shuningdek chet'ellerdiki erkin dunyada yashawatqan Uyghurlarning ré'al ehwalini yighin ehlige yene bir qétim teswirlep berdi. Bolupmu Uyghurlar diyarida nöwette kishilik hoquq dégendin qilchimu éghiz échish mumkin bolmaydighan bir weziyetning shekillinip bolghanliqini alahide tekitlidi.

Amérikadiki “Kishilik hoquqni közitish teshkilati xitay bölümining mudiri sofi richardson xanimmu bu qétimliq guwahliq bérish yighinida söz qildi. U sözide nöwette xitay hökümitining kishilik hoquqni depsende qilishta qaysi derijige bérip yetkenliki toghrisida köpligen ispatlar mewjutluqini, shunga nöwette xitay hökümitining bu xil qilmishlirigha qaysi yosunda jawabkar bolushi lazimliqini aydinglashturushning bekmu muhimliqini tekitlep ötti. Uning qarishiche, xitay hökümitining hakimiyetni destek qilip turup Uyghur we bashqa xelqlerning kishilik hoquqini ayaq-asti qilishi hazir alliqachan xitay chégrasidin halqip chiqqan bolup, bu xil ehwalda xelq'araning, jümlidin amérika hökümitining buninggha qarshi ünümlük tedbir élishi bekmu zörür hésablinidiken.

Guwahliq bérishtin kéyin amérika dölet mejlisidiki ezalar köpligen munasiwetlik so'allarni soridi. Guwahchilar bilen palata ezaliri otturisidiki söhbet sheklini alghan muhakime basquchida Uyghurlar mesilisini chöridigen köpligen ehwallar yighin ehlige yene bir qétim eskertip ötüldi.

Yighin ariliqida biz sofi richadrson xanimni ayrim ziyaret qilip, Uyghurlar nöwette duch kéliwatqan ehwalni gherb dunyasining qandaq chüshinishi lazimliqini soriduq. U bu heqte özining “Uyghurlarmu oxshashla adaletke mohtaj” dep qaraydighanliqini bildürdi.

Sofi richardson: “Bizning hazirqi eng chong endishimiz xelq'araliq kishilik hoquq qanuni boluwatidu. Chünki xitay hökümiti hazir ashkara halda hemde héchqandaq teptartmastin mezkur qanun'gha xilap qilmishlarni köplep sadir qiliwatidu. Shu sewebtin hazir shinjang rayonida bizge melum boluwatqan zor kölemlik hemde xalighanche qolgha élish qilmishi yüz bériwatidu. Shuning bilen birge diniy heqler, puqralarning erkin yötkilish heqliri, eqelliy söz-alaqe qilish heqliri dégendek barche heqlerning qattiq kontrol qilinishi otturigha chiqiwatidu. Bularning hemmisige xitay hökümiti biwasite jawabkar bolushi lazim. Del mushu sewebtin xitay hökümitining ashu bir qatar emeldarliri mushu depsendichilik qilmishliri üchün xelq'ara sotta hésab bérishi lazim. Xuddi xelq'ara sot mehkimisi bérmidiki rohin'ga musulmanlirini qirghin qilghuchilarni sotlishi lazim bolghinidek Uyghurlar üchünmu ashundaq bir menzirini oylishimiz lazim. Uyghurlarning adaletke mohtajliqi héchqandaq millettin kem emes.” dédi.

Bu qétimqi yighinda guwahliq bergen doktor adryan zénzmu ayrim ziyaritimizni qobul qildi. U bezilerning nöwette xitay hökümitining Uyghurlargha tutqan mu'amilisini “Xitayche tüske ige fashizim” dep qaraydighanliqi toghrisida sorighan so'alimizgha jawab bérip, buningda mu'eyyen oxshashliq barliqini tekitlidi. U mundaq dédi: “Men buninggha bezi jehetlerdin qoshulimen. Chünki hazir xitay hökümitining qiliwatqanliri hakimmutleqliqning köpligen alametlirini zahir qiliwatidu. Eyni waqittiki natsistlar gérmaniyesimu tipik hakimmutleq hakimiyet idi. Bolupmu bu ikki hakimiyetning sistémiliq halda özliriningkidin perqliq bolghan bir idé'ologiyeni yoqitishi pütünley oxshash shekil éliwatidu. Yene bir yaqtin 1936-yilidiki bérlin olimpik yighinini natsistlar ötküzgen bolsa 2022-yilidiki qishliq olimpik yighinini béyjing shehiri ötküzmekchi boluwatidu. Eyni waqittiki bérlin olimpik yighinini bayqut qilghandek hazirmu xelq'ara jem'iyet xitayning zor kölemlik kishilik hoquq depsendichiliki üchün ularning olimpik ötküzüshtek heriketlirini bayqut qilishi lazim.”

Uyghur yashliridin firqet jawdet bilen bolghan söhbitimizde u muhajirettiki Uyghurlarning wetendiki uruq-tughqanlirini ayap, ularning ehwalini tashqi dunyagha anglitishtin özini élip qéchishini “Ulargha téximu zor ziyan élip kélidu” dep qaraydighanliqini sözlep ötti.

Bu qétimqi guwahliq bérish yighinigha washin'gton etrapidiki köpligen Uyghur jama'itimu tipik Uyghurche kiyimlerni kiygen halda qatnashqan bolup, yighinning meniwi keypiyatigha alahide hösn qoshqan idi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.