Awstraliye tetqiqatchiliri xitay bilen hemkarliship Uyghurlarning DNA si üstidin tetqiqat élip barghan

Téxniklar béyjingdiki GeseDNA téxnikisining tejribixanisida ishlewatqan körünüsh. 2018-Yili 22-awghust, béyjing. Xitayning DNA tertiplesh meblighi 2017-yili texminen 7.2 Milyard yüen bolup, 2022-yiligha barghanda 18.3 Milyard yüenge östürüshni élan qilghan.

Yéqinqi yillarda chet el shirketliri we tetqiqatchilirining xitay bilen hemkarliship Uyghurlar we Uyghur élidiki bashqa yerlik milletler üstidin kilinikiliq sinaq, toqulma hüjeyrisi we DNA tetqiqati élip bérishi bu xil hemkarliq türlirining ilmiy exlaq ölchemlirige bolghan endishini kücheytmekte. Yéqinda amérikaning bir qanche palata ezasi bezi amérika dora shirketlirining xitay bilen hemkarliship Uyghur élide élip barghan kilinikiliq sinaqlirini tekshürüshni telep qilishidin kéyin, awstraliye tetqiqatchiliriningmu xitay bilen hemkarliship Uyghur we Uyghur élidiki bashqa yerlik milletlerning toqulma hüjeyrisi we DNA si üstidin tetqiqat élip barghanliqi, 10 yildin béri dawamliship kéliwatqan bu tetqiqat türlirining xitay hökümiti Uyghurlargha irqiy qirghinchiliq qilish bilen eyiblen'gendin kéyinmu dawamlashqanliqi melum bolghan.

“Sidnéy etigenlik awan'garti” gézitining 2-séntebir xewer qilishiche, nöwette awstraliye tetqiqatchilirining bu tetqiqat türliride xitay teminligen DNA ewrishkisi we qan ülgilirining shexslerning raziliqi bilen élin'ghanliqi so'al peyda qilmaqtiken.

Amérikadiki massachuséttis téxnologiye instituti ghol hüjeyre tejribixanisining diréktori, doktor maysem mutellipowa, xitay zor hejimlik DNA sanliq ambiri qurup chiqqan Uyghur élide, héchqandaq bir Uyghurning DNA ewrishkisi yaki qan ülgisi bérishni ret qilish erkinliki yoqluqini tekitleydu. Uning körsitishiche, Uyghur élide herqandaq raziliq mejburiy bolup, “Ijazet jedwili, dégenning héchqandaq ehmiyiti yoq” iken. Maysem mutellipowa 3-séntebir bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilghanda yene nöwettiki siyasiy muhitta Uyghur éli xitay bilen chet elning kilinikiliq sinaq, toqulma hüjeyrisi DNA tetqiqat hemkarliq türlirini élip bérishning teyyar sinaq bazisi bolup qalmaqtiken. Halbuki, xelq'ara gén tetqiqat sahesidiki dangliq “Ilmiy xatire” zhurnili xitay we awstraliye tetqiqatchilirining 2018-yili bu zhurnalda élan qilin'ghan Uyghur élidiki yerlik milletlerning DNA edliye sanliq ambiri qurulushigha munasiwetlik bir tetqiqat doklatini, bu yil 7-ayda DNA ewrishkisi yighishqa saqchi arilashqan bolushi mumkinliki seweblik élip tashlan'ghan. Bu tetqiqat türining Uyghurlarni öz ichige almighanliqi qeyt qilinsimu, emma bu türde xitay tetqiqatchilirining Uyghur élidiki 1842 neper yerlik millet kishilirining qan ewrishkisi toplighanliqi, jinayet meydanidiki DNA ewrishkisining kimlikini tépish edliye sanliq melumat ambiri qurulushigha munasiwetlik bu tetqiqat türini, xitay tetqiqat orunlirining testiqlighanliqi we pul bilen teminligenliki ilgiri sürülmekte.

Melum bolushiche, “Shinjangdiki töt ahaliler topining 15 xil autosomal STR alahidiliki we qoshna toplar bilen bolghan génétikiliq munasiwiti” namliq bu tetqiqat türini, shényangdiki xitay méditsina uniwérsitétining edliye génétika penliri fakultétidiki tetqiqatchilar bilen awstraliyediki kanbérra uniwérsitétining bir tetqiqatchisi hemkarliship yürgüzgen. Halbuki, bu tetqiqat türige qatnashqan kanbérra uniwérsitétining dangliq edliye génétikisi ilmiy piroféssori dénis miknéwin(Dennis McNevin) 3-séntebir muxbirimizgha bergen bu heqtiki yazma bayanatida, özining shinjangdiki tetqiqat türige peqet bir qétimla qatnashqanliqi, lékin tetqiqat türige qatnashquchilar ichide Uyghurlarning yoq ikenlikini ilgiri sürgen.

Dénis miknéwin, özlirining shinjangda DNA kimlikini éniqlash sanliq ambiri qurmighanliqi, ularning tetqiqat türi génétikiliq xas alahidiliklerni qanuni delil ornida ishlitishke munasiwetlik ikenlikini bildürgen. Piroféssor dénis miknéwin mundaq dégen: “Bu tetqiqat türi (kimliki éniqsiz gén sanliq melumatidin) xulase istatistikisi teminlesh üchün layihelen'gen. Bu shinjangda xas gén alahidiliklirini qanuni delil qilip ishlitishni ishenchlik qilish üchündur. Biz DNA kimlikini éniqlash sanliq ambiri qurmiduq. Kimliki éniqsiz gén sanliq melumatini konkrét DNA kimlikini éniqlashta ishletkili bolmaydu.”

Piroféssor dénis miknéwinning éytishiche, qan ewrishkilirini shényang shehiridiki xitay méditsina uniwérsitétining bu tetqiqat türidiki oqughuchiliri yighqan iken. U, özining qan ewrishkisi yighishqa qatnashmighanliqi, shundaqla özige qan ewrishkilirining erkin ijazet bilen élin'ghanliqi bildürülgenliki, Uyghur élide gén sanliq melumatining qalaymiqan ishlitilidighanliqigha da'ir xewerlerni kéyinrek bilgenlikini qeyt qilmaqta. Dénis miknéwin mundaq deydu: “Men shinjangda gén sanliq melumatlirining xata ishlitilidighanliqida da'ir xewerlerni tetqiqat türi élan qilin'ghandin kéyin bildim, emma mende buning tetqiqat türimizde bolghanliqigha a'it delil yoq. Shundaqla mende ijazetning öz ixtiyarliqi bilen bérilmigenlikige a'it delilmu yoq.”

Halbuki, amérikadiki “Uyghur kishilik hoquq qurulushi” ning tetqiqat diréktori, doktor hénri shéjewiski(Henryk Szadziewski) Uyghur élining hazirqi mewjut weziyitini chiqish qilghanda Uyghurlarning ijaziti élin'ghanliqini delillesh mumkinchiliki yoqluqini tekitleydu.

Hénri shéjéwiski 3-séntebir bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilghanda mundaq deydu: “Biz burun Uyghurlarning DNA uchurlirining mejburiy yaki gheyriy resmiy rewishte toplan'ghanliqigha da'ir xewerlerni alghaniduq. Yene bir jehettin silerning radiyomu Uyghurlarning salametlik tekshürüshke chaqirtilip, DNA ewrishkilirining ijazetsiz mejburiy élin'ghanliqini xewer qilghan idinglar. Méningche, mana bu mesilining chiqish nuqtisi, bu nuqtini chiqish qilghanda, buning eksi ispatlanmighuche ‛ijazet élindi‚dégen gepler peqetla ishenchlik emes. Uning üstige ‛ijazet‚ ning némidin dérek béridighanliqini bahalap chiqishta biz zörür bolghan uchurlarghimu ige emesmiz.”

Hénri shéjéwiskining qeyt qilishiche, herqandaq bir tetqiqatchi, Uyghur élidek b d t chéghida “Insaniyetke qarshi jinayet sadir boluwatqan bolushi mumkin” dégen bir rayonda, ‛DNA tetqiqati élip baramdim‚ dégen so'alni sorishi kérek iken.

Hénriy shjéwiski mundaq deydu: “Eger siz bir alim, tetqiqatchi bolsingiz we hemkarliq élip bérishni, bolupmu méditsina we DNA saheside hemkarliq élip bérishni oylashqan bolsingiz, siz choqum özingizdin shu jiddiy so'alni sorap béqishingiz kérek. Siz tetqiqat élip barmaqchi bolghan bu rayonning mewjut halitini chiqish qilghanda, DNA ewrishkilirining ijaziti élin'ghan-élinmighanliqi siz soraydighan so'al emes, belki siz soraydighan so'al, bu rayondiki xelq insaniyetke qarshi jinayet sadir qiliniwatqan weziyette turuwatqan bir peytte, men DNA tetqiqati élip baramdim, dégen so'aldur. Men tetqiqatchilar üchün bu so'alni sorash bek müshkül, dep qarimaymen.”

Biz 3-séntebir awstraliyening xitay bilen DNA hemkarliq tetqiqat türige qatnashqan ikki uniwérsitétigha xet yézip, ular bu mesilidiki endishilerge bolghan inkasini sorighaniduq. Halbuki, awstraliyening Sunshine Coast uniwérsitéti qisqa yazma inkas qayturup, mezkur uniwérsitétning tetqiqatchisi bu tetqiqat türining ilmiy doklatigha peqetla tehrirlik qilghanliqi, bu türni shixenze uniwérsitétining élip barghanliqi we so'alimiz bolsa shulargha sorishimizni ötün'gen. Melum bolushiche, bu tetqiqat türi Uyghurlardiki insan papiloma wirusini (HPV) tekshürüp, uning diyabét késili bilen bolghan génétikiliq alaqisini tetqiq qilghan.

Oxshash bir waqitta, xitayning bu hemkarliq tetqiqat türige qatnashqan awstraliye édit kowan uniwérsitéti(Edith Cowan university) bu tetqiqat türining ilmiy exlaq ölchemlirini tekshürüwatqanliqini bildürdi. Bu uniwérsitétning bayanatchisi lisa bradléy(Lisa Bradley) 3-séntebir muxbirimizgha qayturghan yazma inkasida mundaq dégen: “Biz hazir, siz éytqan bu tetqiqat türini testiqlashtiki ilmiy exlaq ölchimining tepsiliy détallarni tekshürüwatimiz. Buninggha qatnashqan tetqiqatchi hazir chet elde, bizning tekshürüshimiz dawam qilmaqta. Biz biz siz otturigha qoyghan endishilerni etrapliq hel qilimiz hem tekshürüsh axirlashqanda inkasimizni bildürimiz.”

Massachuséttis téxnologiye institutidiki doktor maysem mutellipowaning qeyt qilishiche, nöwette xelq'araliq dangliq zhurnallarda élan qilin'ghan Uyghurlarning DNA tetqiqatigha munasiwetlik 90 ilmiy maqale ilmiy exlaqqa emel qilin'ghan-qilinmighanliqini delilleshke éhtiyajliq iken. Halbuki, awstraliye “Sidnéy etigenlik awan'garti” géziti, awstraliye mélborn uniwérsitétining bir tetqiqatchisining 2014-yili we 2016-yili ariliqida, xitayning ichkiri ölkiliridiki “Shinjang sinipliri” da tekshürüsh élip barghanliqi, bu yataqliq mekteplerni b d t ning “Mejburiy assimilyatsiye pirogrammisi” dep qeyt qilghanliqi, shuningdek awstraliye tetqiqatchilirining yene “Shinjang ishlepchiqirish-qurulush bingtüeni” teminligen pul bilen hemkarliq türlirini élip barghanliqi, bu tetqiqat türlirining bulut hésablash, aptomatik aptomobil we küntaxta tetqiqat türlirinimu öz ichige alghanliqini bildürmekte.

Halbuki, xitayning ishlepchiqirish, yérim qoralliq teshkilati bolghan “Shinjang ishlepchiqirish-qurulush bingtüeni” amérika hökümiti teripidin Uyghurlarni basturushtiki roli seweblik émbargo yürgüzülgenidi.