“шинҗаң вәкиллири” “дөләт ортақ тил-йезиқи қануни” ға өзгәртиш киргүзмәкчи

Хитай һөкүмити “ички моңғул”, “шизаң” вә “шинҗаң” қатарлиқ җайлардики аз санлиқ милләтләрни хитайлаштурушқа күчәп, техиму көп мәктәпләрниң ана тилда оқутушини чәклиди

Бу йил 4-марттин 9-мартқичә бейҗиңда ечилған мәмликәтлик хәлқ қурултийиниң 3-қетимлиқ йиғиниға қатнашқан зумрәт обул башчилиқидики 11 милләттин тәркиб тапқан 59 нәпәр аталмиш “шинҗаң вәкиллири” 4-март күни бейҗиңда баянат берип, бу йиғинда 10 қанун лайиһәси вә бир қатар тәклип лайиһәсини сунидиғанлиқини билдүргән. Улар баянатида тилға елинған 10 қанун лайиһәсиниң бири “дөләт ортақ тил-йезиқ қануниға өзгәртиш киргүзүш” қанун лайиһәси болуп, аталмиш икки йиғин түгигәндин кейин, йәни 11-март күни хитайниң һөкүмәт таратқулиридин шинҗаң гезити, тәңритағ тори қатарлиқларда санлирида “дөләт ортақ тил-йезиқ қануниға өзгәртиш киргүзүш” қанун лайиһәсиниң тәпсилати ашкариланди.

Тәңритағ торида 11-март күни “дөләт ортақ тил-йезиқи қануниға түзитиш киргүзүшни тезлитип, дөләтни қәлбтин етирап қилишни күчәйтиш керәк” сәрләвһилик хәвәр елан қилинған. Хәвәрдә дейилишичә, “14-нөвәтлик мәмликәтлик хәлқ қурултийи 3-йиғини мәзгилидә, зумрәт обул вә башқа 30 нәпәр вәкил бирликтә йиғинға тәклип сунуп, дөләт ортақ тил-йезиқи қануниға түзитиш киргүзүшни тезлитишни мураҗиәт қилған. Аталмиш шинҗаң вәкилләр өмикиниң башлиқи зумрәт обул бу тәклипни оттуриға қоюшниң мәқсити вә әһмийити һәққидә тохтилип, “дөләт ортақ тил-йезиқи қануниға түзитиш киргүзүш җуңхуа миллити ортақ гәвдиси қурулушини алға силҗитиш, һәрқайси милләтләрниң арилишиши, алмаштуруши, юғурулушини илгири сүрүштә муһим әһмийәткә игә. Нөвәттә, бу қанунға түзитиш киргүзүш 14-нөвәтлик мәмликәтлик хәлқ қурултийи даимий комитетиниң қанун чиқириш йирик пиланиға киргүзүлди” дегән.

Хәвәрдә йәнә “бу қетим вәкил зумрәт обул қатарлиқлар оттуриға қойған тәклиптә, диққәт дөләт ортақ тил-йезиқи қануниға түзитиш киргүзүшкә мәркәзләштүрүлди, буниңдики мәқсәт йеңи дәврдики дөләт ортақ тил-йезиқи хизмитини техиму мукәммәл қанун тирикигә игә қилип, тил ортақлиқи арқилиқ һәр милләт аммисиниң қәлбини туташтуруш, тәқдирдаш болушини илгири сүрүштин ибарәт” дейилгән.

Тәңритағ ториниң хәвиридә йәнә вәкил зумрәт обул қатарлиқлар йиғинда бәргән тәклипиниң мәзмунлири баян қилинған. Униңда “дөләт ортақ тил-йезиқи қануниға түзитиш киргүзүш җәрянини тезлитиш, буниңда ши җинпиң йеңи дәвр җуңгочә сотсиялизм идийәсини йетәкчи қилишта чиң туруш, партийәниң рәһбәрликидә чиң туруш, җуңхуа миллити ортақ гәвдиси еңини мустәһкәмләш, дөләт ортақ тил-йезиқиға даир қанун чиқириш мәзмунида җуңгочә алаһидиликни намаян қилиш; дөләт ортақ тил-йезиқиниң асасий гәвдилик орнини қанун бойичә мустәһкәм турғузуп, дөләт ортақ тил-йезиқини кеңәйтиш вә омумлаштурушни қанун тирикигә игә қилиш, дөләт ортақ тил-йезиқини қелиплаштуруш, өлчәмләштүрүш вә учурлаштуруш қурулушини күчәйтиш керәк” дегәнләр алаһидә тәкитләнгән.

Чәт әлләрдики хитай вәзийити анализчилиридин америкидики чикаго университетниң тәклиплик пирофессори, кишилик һоқуқ адвокати тең бияв әпәнди2021-йили бейҗиңда ечилған аталмиш икки йиғин мәзгилидиму, “дөләт тилини омумлаштуруш”, “җуңхуа мәдәнийитини омумлаштуруш”, “мәдәнийәт билән озуқландуруш” дегәндәк, хитайлаштурушни нишан қилған бу хилдики қанун лайиһә тәклиплириниң аталмиш “шинҗаң вәкиллири” ниң ағзидин оттуриға қоюлғанлиқини нәқил алди.

У мундақ деди: “аталмиш ‛шинҗаң вәкиллири‚ ниң тили арқилиқ оттуриға қоюлған ‛дөләт тилини омумлаштуруш‚ қанун лайиһәси, әмәлийәттә хитай компартийәсиниң ‛хитай хәлқ җумһурийити асасий қануни‚ вә ‛аптоном районларниң һоқуқи‚ да, өзи елан қилған ‛һәрқайси аптоном районлардики аз санлиқ милләтләрниң өз тил-йезиқини ишлитиш һоқуқи‚ һәққидики қануний бәлгилимиләргә хилап қилмиш. Әмма хитай һөкүмити һәр төт йилда бир ечилидиған, ‛мәмликәтлик хәлқ қурултийи‚ вә ‛сиясий кеңәш йиғини‚ да аталмиш вәкилләрниң тили арқилиқ, өзиниң сиясий пәрманлирини қанунлаштурушқа урунуп кәлмәктә”.

Тең бияв әпәндиниң тәкитлишичә, хитай һөкүмити намда миллий аптономийәлик һоқуқ берилгән, әмма әмәлийәттә бу һоқуқлар һечқачан иҗра қилинмайдиған уйғур, тибәт, моңғул қатарлиқ милләтләр олтурақлашқан аталмиш аптоном районларда нөвәттә хитайлаштурушни нишан қилған “миллий ассимилятсийә” сиясити барғанчә күчәйтилмәктә. Һалбуки уйғурларға нисбәтән бу сиясәт “ирқий қирғинчилиқ” шәклидә давам қилмақтикән.

Хитай хәвәрлиридин мәлум болушичә, хитайда, 2001-йилидин башлап “дөләт ортақ тил-йезиқи қануни” йолға қоюлған. Һалбуки уйғур аптоном районида бу сиясәт дәсләптә “қош тиллиқ маарипни омумлаштуруш” та ишлитилгән. 2016-Йилидин кейин болса районда мәҗбурий омумлаштурулған.

Чәт әлләрдики уйғур паалийәтчиләрдин норвегийәдә яшаватқан уйғур ана тил тәшәббусчиси абдувәли аюп әпәндиниң билдүрүшичә, аталмиш “дөләт тилини омумлаштуруш” намидики мәҗбурий хитайлаштуруш сиясити уйғур аптоном районида, 2017-йили дуняға ашкариланған, уйғурларни нишан қилған кәң көләмлик “лагер тутқуни” билән бирла вақитта йолға қоюлған болуп, бу сиясәт уйғурларни нишан қилған “ирқий қирғинчилиқ сиясити” ниң әң муһим парчилиридин бири икән.

Хәвәрләрдин мәлум болушичә, уйғур аптоном районлуқ маарип назаритиниң буйруқи билән, 2016-йили 9-айдин башлап, райондики башланғуч мәктәптин толуқ оттура мәктәпкә қәдәр һәтта алий мәктәпләрниң әдәбият факултетлириғичә уйғур тилида дәрс өтүш бирдәк әмәлдин қалдурулған. Уйғур тилидики дәрслик материяллириниң әмәлдин қалдурулушиниң сәвәби хитай хәвәрлиридә “дәрслик китабларда миллий бөлгүнчилик идийәси тәрғиб қилинған” дәп тәшвиқ қилинған. Хитайниң хоңкоңдики “сумурғ” телевизийәсиниң 2017-йили 2-айдики бир пирограммисида, 2016-йили уйғурчә дәрслик китаблирини тәкшүрүш нәтиҗисидә, 2016-йили 10-ай мәзгилидә, уйғур аптоном районлуқ маарип назаритиниң уйғур назири саттар савут вә уйғурчә дәрслик түзүшкә мәсул хадимлардин, обзорчи ялқун рози, шаир ваһитҗан осман, абдуразақ сайим, алимҗан мәмтимин қатарлиқ 5 кишиниң “миллий бөлгүнчиликни тәрғиб қилған” дегән қалпақ кийдүрүлүп тутқун қилинғанлиқи хәвәр қилинғаниди. 2016-Йили 9-айдин башлап уйғур аптоном район даирилириниң мәктәпләрдә уйғур тилида дәрс өтүшни әмәлдин қалдуруши, дәл2017-йили дуняға ашкариланған, уйғурлар нишан қилинған “қайта тәрбийәләш” намидики зор тутқун мәзгилигә тоғра келиду.

Америка қатарлиқ бир қисим ғәрб дөләтлири тәрипидин “ирқий қирғинчилиқ” дәп тәрипләнгән, уйғурларни асас қилған бирқанчә милйон кишиниң тутқун қилинип лагер-түрмиләргә ташланғанлиқи илгири сүрүлгән зор тутқунда, нишанлиқ тутқун қилинғанларниң зор бир қисмини зиялийлар игиләйду. Булар һәрқайси алий мәктәпләрниң уйғур тил-әдәбият, етнографийә, тарих вә башқа саһәлиридә дәрс беридиған уйғур оқутқучи-пирофессорлар, оттура башланғуч мәктәпләрдә уйғур тилида дәрс өтүватқан тәҗрибилик оқутқучилар болуп, бу оқутқучиларниң бир қисмиға “миллий бөлгүнчиликни тәрғиб қилған” дегәндәк қалпақлар кийдүрүлүп еғир қамақ җазалири һөкүм қилинғаниди.

Юқириқи аваз улинишидин тәпсилатини аңлайсиләр.

Пайдиланған хәвәр уланмилири:

Ялқун рози билән саттар савутниң “бөлгүнчилик” билән әйиблинип җазаланғанлиқи дәлилләнди

Хитай һөкүмити саттар савут вә “уйғур әдәбияти дәрслик түзүш гурупписи” һәққидә бир қисим учурларни ашкарилиған

十四届全国人大三次会议新疆代表团举行新闻发布会

Press conference of the 3rd session of the 14th CPPCC National Committee

住疆全国政协委员分组审议常委会工作报告和提案工作情况报告 为推进中国式现代化新疆实践凝聚智慧力量