“Shinjang wekilliri” “Dölet ortaq til-yéziqi qanuni” gha özgertish kirgüzmekchi

Xitay hökümiti “Ichki mongghul”, “Shizang” we “Shinjang” qatarliq jaylardiki az sanliq milletlerni xitaylashturushqa küchep, téximu köp mekteplerning ana tilda oqutushini cheklidi

Bu yil 4-marttin 9-martqiche béyjingda échilghan memliketlik xelq qurultiyining 3-qétimliq yighinigha qatnashqan zumret obul bashchiliqidiki 11 millettin terkib tapqan 59 neper atalmish “Shinjang wekilliri” 4-mart küni béyjingda bayanat bérip, bu yighinda 10 qanun layihesi we bir qatar teklip layihesini sunidighanliqini bildürgen. Ular bayanatida tilgha élin'ghan 10 qanun layihesining biri “Dölet ortaq til-yéziq qanunigha özgertish kirgüzüsh” qanun layihesi bolup, atalmish ikki yighin tügigendin kéyin, yeni 11-mart küni xitayning hökümet taratquliridin shinjang géziti, tengritagh tori qatarliqlarda sanlirida “Dölet ortaq til-yéziq qanunigha özgertish kirgüzüsh” qanun layihesining tepsilati ashkarilandi.

Tengritagh torida 11-mart küni “Dölet ortaq til-yéziqi qanunigha tüzitish kirgüzüshni tézlitip, döletni qelbtin étirap qilishni kücheytish kérek” serlewhilik xewer élan qilin'ghan. Xewerde déyilishiche, “14-Nöwetlik memliketlik xelq qurultiyi 3-yighini mezgilide, zumret obul we bashqa 30 neper wekil birlikte yighin'gha teklip sunup, dölet ortaq til-yéziqi qanunigha tüzitish kirgüzüshni tézlitishni muraji'et qilghan. Atalmish shinjang wekiller ömikining bashliqi zumret obul bu teklipni otturigha qoyushning meqsiti we ehmiyiti heqqide toxtilip, “Dölet ortaq til-yéziqi qanunigha tüzitish kirgüzüsh jungxu'a milliti ortaq gewdisi qurulushini algha siljitish, herqaysi milletlerning arilishishi, almashturushi, yughurulushini ilgiri sürüshte muhim ehmiyetke ige. Nöwette, bu qanun'gha tüzitish kirgüzüsh 14-nöwetlik memliketlik xelq qurultiyi da'imiy komitétining qanun chiqirish yirik pilanigha kirgüzüldi” dégen.

Xewerde yene “Bu qétim wekil zumret obul qatarliqlar otturigha qoyghan teklipte, diqqet dölet ortaq til-yéziqi qanunigha tüzitish kirgüzüshke merkezleshtürüldi, buningdiki meqset yéngi dewrdiki dölet ortaq til-yéziqi xizmitini téximu mukemmel qanun tirikige ige qilip, til ortaqliqi arqiliq her millet ammisining qelbini tutashturush, teqdirdash bolushini ilgiri sürüshtin ibaret” déyilgen.

Tengritagh torining xewiride yene wekil zumret obul qatarliqlar yighinda bergen teklipining mezmunliri bayan qilin'ghan. Uningda “Dölet ortaq til-yéziqi qanunigha tüzitish kirgüzüsh jeryanini tézlitish, buningda shi jinping yéngi dewr junggoche sotsiyalizm idiyesini yétekchi qilishta ching turush, partiyening rehberlikide ching turush, jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngini mustehkemlesh, dölet ortaq til-yéziqigha da'ir qanun chiqirish mezmunida junggoche alahidilikni namayan qilish؛ dölet ortaq til-yéziqining asasiy gewdilik ornini qanun boyiche mustehkem turghuzup, dölet ortaq til-yéziqini kéngeytish we omumlashturushni qanun tirikige ige qilish, dölet ortaq til-yéziqini qéliplashturush, ölchemleshtürüsh we uchurlashturush qurulushini kücheytish kérek” dégenler alahide tekitlen'gen.

Chet ellerdiki xitay weziyiti analizchiliridin amérikidiki chikago uniwérsitétning tekliplik piroféssori, kishilik hoquq adwokati téng biyaw ependi2021-yili béyjingda échilghan atalmish ikki yighin mezgilidimu, “Dölet tilini omumlashturush”, “Jungxu'a medeniyitini omumlashturush”, “Medeniyet bilen ozuqlandurush” dégendek, xitaylashturushni nishan qilghan bu xildiki qanun layihe tekliplirining atalmish “Shinjang wekilliri” ning aghzidin otturigha qoyulghanliqini neqil aldi.

U mundaq dédi: “Atalmish ‛shinjang wekilliri‚ ning tili arqiliq otturigha qoyulghan ‛dölet tilini omumlashturush‚ qanun layihesi, emeliyette xitay kompartiyesining ‛xitay xelq jumhuriyiti asasiy qanuni‚ we ‛aptonom rayonlarning hoquqi‚ da, özi élan qilghan ‛herqaysi aptonom rayonlardiki az sanliq milletlerning öz til-yéziqini ishlitish hoquqi‚ heqqidiki qanuniy belgilimilerge xilap qilmish. Emma xitay hökümiti her töt yilda bir échilidighan, ‛memliketlik xelq qurultiyi‚ we ‛siyasiy kéngesh yighini‚ da atalmish wekillerning tili arqiliq, özining siyasiy permanlirini qanunlashturushqa urunup kelmekte”.

Téng biyaw ependining tekitlishiche, xitay hökümiti namda milliy aptonomiyelik hoquq bérilgen, emma emeliyette bu hoquqlar héchqachan ijra qilinmaydighan Uyghur, tibet, mongghul qatarliq milletler olturaqlashqan atalmish aptonom rayonlarda nöwette xitaylashturushni nishan qilghan “Milliy assimilyatsiye” siyasiti barghanche kücheytilmekte. Halbuki Uyghurlargha nisbeten bu siyaset “Irqiy qirghinchiliq” sheklide dawam qilmaqtiken.

Xitay xewerliridin melum bolushiche, xitayda, 2001-yilidin bashlap “Dölet ortaq til-yéziqi qanuni” yolgha qoyulghan. Halbuki Uyghur aptonom rayonida bu siyaset deslepte “Qosh tilliq ma'aripni omumlashturush” ta ishlitilgen. 2016-Yilidin kéyin bolsa rayonda mejburiy omumlashturulghan.

Chet ellerdiki Uyghur pa'aliyetchilerdin norwégiyede yashawatqan Uyghur ana til teshebbuschisi abduweli ayup ependining bildürüshiche, atalmish “Dölet tilini omumlashturush” namidiki mejburiy xitaylashturush siyasiti Uyghur aptonom rayonida, 2017-yili dunyagha ashkarilan'ghan, Uyghurlarni nishan qilghan keng kölemlik “Lagér tutquni” bilen birla waqitta yolgha qoyulghan bolup, bu siyaset Uyghurlarni nishan qilghan “Irqiy qirghinchiliq siyasiti” ning eng muhim parchiliridin biri iken.

Xewerlerdin melum bolushiche, Uyghur aptonom rayonluq ma'arip nazaritining buyruqi bilen, 2016-yili 9-aydin bashlap, rayondiki bashlan'ghuch mekteptin toluq ottura mektepke qeder hetta aliy mekteplerning edebiyat fakultétlirighiche Uyghur tilida ders ötüsh birdek emeldin qaldurulghan. Uyghur tilidiki derslik matériyallirining emeldin qaldurulushining sewebi xitay xewerliride “Derslik kitablarda milliy bölgünchilik idiyesi terghib qilin'ghan” dep teshwiq qilin'ghan. Xitayning xongkongdiki “Sumurgh” téléwiziyesining 2017-yili 2-aydiki bir pirogrammisida, 2016-yili Uyghurche derslik kitablirini tekshürüsh netijiside, 2016-yili 10-ay mezgilide, Uyghur aptonom rayonluq ma'arip nazaritining Uyghur naziri sattar sawut we Uyghurche derslik tüzüshke mes'ul xadimlardin, obzorchi yalqun rozi, sha'ir wahitjan osman, abdurazaq sayim, alimjan memtimin qatarliq 5 kishining “Milliy bölgünchilikni terghib qilghan” dégen qalpaq kiydürülüp tutqun qilin'ghanliqi xewer qilin'ghanidi. 2016-Yili 9-aydin bashlap Uyghur aptonom rayon da'irilirining mekteplerde Uyghur tilida ders ötüshni emeldin qaldurushi, del2017-yili dunyagha ashkarilan'ghan, Uyghurlar nishan qilin'ghan “Qayta terbiyelesh” namidiki zor tutqun mezgilige toghra kélidu.

Amérika qatarliq bir qisim gherb döletliri teripidin “Irqiy qirghinchiliq” dep teriplen'gen, Uyghurlarni asas qilghan birqanche milyon kishining tutqun qilinip lagér-türmilerge tashlan'ghanliqi ilgiri sürülgen zor tutqunda, nishanliq tutqun qilin'ghanlarning zor bir qismini ziyaliylar igileydu. Bular herqaysi aliy mekteplerning Uyghur til-edebiyat, étnografiye, tarix we bashqa saheliride ders béridighan Uyghur oqutquchi-piroféssorlar, ottura bashlan'ghuch mekteplerde Uyghur tilida ders ötüwatqan tejribilik oqutquchilar bolup, bu oqutquchilarning bir qismigha “Milliy bölgünchilikni terghib qilghan” dégendek qalpaqlar kiydürülüp éghir qamaq jazaliri höküm qilin'ghanidi.

Yuqiriqi awaz ulinishidin tepsilatini anglaysiler.

Paydilan'ghan xewer ulanmiliri:

Yalqun rozi bilen sattar sawutning “Bölgünchilik” bilen eyiblinip jazalan'ghanliqi delillendi

Xitay hökümiti sattar sawut we “Uyghur edebiyati derslik tüzüsh guruppisi” heqqide bir qisim uchurlarni ashkarilighan

十四届全国人大三次会议新疆代表团举行新闻发布会

Press conference of the 3rd session of the 14th CPPCC National Committee

住疆全国政协委员分组审议常委会工作报告和提案工作情况报告 为推进中国式现代化新疆实践凝聚智慧力量