Dolqun eysa bilen rizwan'ay xanim xitayning Uyghur rayonidiki irqiy qirghinchiliqini aqlighan maqaligha qarshi reddiye obzori élan qildi

“Shinjang saqchi höjjetliri” diki tutqun balilar

“Xitayning Uyghurlargha qarshi tömür perde arqisidiki siyasiy teqiblirining meqsiti ‛térrorluqqa qarshi turush‚ emes, belki Uyghur xelqini yoqitishtur! ”

Mana bu shiwétsariyening eng chong gézitliridin biri bolghan “Yéngi zürixliqlar géziti” de 15-séntebir élan qilin'ghan Uyghurlar toghrisidiki bir chong obzorning mawzusidur.

Bu obzor, dunya Uyghur qurultiyining re'isi dolqun eysa bilen shiwétsariye Uyghur jem'iyitining re'isi rizwan'ay xanimning hemkarliqida yézilghan. Buningdin birqanche kün burun, yeni 11-séntebir tomas xébir bilen hélwég shimit dégen ikki aptorning imzasida “Yéngi zürixliqler géziti” de bir parche maqale élan qilin'ghan bolup, uningda xitayning Uyghurlargha qaritiwatqan qirghinchiliq siyasitini “Ghelibilik bir özgertish siyasiti” dep maxtighan. Dolqun eysa bilen rizwan'ay xanimning bu obzori del yuqiriqi aptorlarning maqalisidiki bimene sepsetelerge reddiye qayturush yüzisidin yézilghan.

Tomas xébir we hélwég shimit ikkiylen élan qilghan bu maqalida “Qattiq bashqurulidighan terbiyelesh lagérliri, Uyghurlarning mejburiy emgekke sélin'ghanliqi we medeniyet jehette élip barghan qirghinchiliqliri toghrisidiki sezgür doklatlar, bügün'ge qeder xitayning dunyadiki nachar obrazini shekillendürdi. Emma qandaqla bolmisun, bu rayonning 2010-yildin 2016-yilghiche bolghan ariliqta keng kölemlik ‛islamiy térrorluq‚ ning zerbisige duch kelgenliki éniq. Eger bu xil esebiylik dölet teripidin kontrol qilinmisa, xitay merkiziy hökümitining bu rayondiki bashqurushining kontrolluqtin chiqidighanliqini héchkim mulahize qilip baqmidi” dep yézilghan hemde xitayning Uyghurlargha qaratqan irqiy qirghinchiliq siyasitini aqlighan.

Dolqun eysa bilen rizwan'ay xanimning obzorida yuqiriqi aptorlarning qarashlirigha reddiye bérilip, mundaq déyilgen: “Xitay hökümitining Uyghurlar we bashqa türkiy xelqlerge qaratqan irqiy qirghinchiliq siyasiti hazir yette yildin ashti. Biz qanchilik kishining jaza lagérida rehimsizlerche ‛qayta terbiyelen'gen‚ likini bilmeymiz. Emma xelq'ara jem'iyetning mölchirige asaslan'ghanda, bu san bir milyondin ashidu. Nurghunlighan ziyaliylar, diniy zatlar, uniwérsitétlarning mudirliri, mesilen doktor xalmurat ghopur, siyasiy pa'aliyetchi roshen abbasning hedisi doktor gülshen abbaslarni öz ichige alghan yuqiri qatlam ziyaliylar bu irqiy qirghinchiliqning qurbani boldi. Bularning ichide yene ‛saxarof mukapati‚ ning sahibi ilham toxti, shinjang uniwérsitétining sabiq mudiri tashpolat téyip qatarliqlarmu bar” .

Mezkur reddiye obzorida yene, xitay hökümitining mejburiy tughmas qiliwétish we bashqa rezil wasitilerni qollinip, Uyghurlarni asas qilghan yerlik milletlerning tughulush nisbitini zor derijide töwenlitiwetkenliki, bu qirghinchiliqning 7 yildin béri üzlüksiz dawamlishiwatqanliqi, sherqiy türkistandiki Uyghurlar nopusining tebi'iy köpiyish nisbitining 2017-yilidin 2019-yilighiche bolghan ariliqta 50 pirsentke yéqin azlap ketkenliki, xitay hökümitining ménge yuyush we qiyin-qistaq arqiliq kishilerni jismaniy we psixikiliq bésimlargha duchar qilghanliqi eskertilgen.

Bu heqte ziyaritimiz qobul qilghan rizwan'ay xanim mundaq deydu: “Men bu maqalini körgende heyran qaldim we derru inkas qayturushimiz kérek, dep qaridim. Shu sewebtin dolqun eysa ependim bilen alaqiliship, shu gézitning özide reddiye qayturushimiz kérek, dep qarar qilduq. Chünki bu gézit shiwétsariyedila emes, belki yawropada we gérman tilliq dölet we rayonlardiki eng nopuzluq gézitlerning biridur. Xitayning sherqiy türkistanda qiliwatqini op'ochuq qirghinchiliq tursa, uni aqlimaqchi bolghanlar, éniqki xitayning chet eldiki sétiwalghan ademliri, démektin bashqa yene néme déyishimiz mumkin? ”

Dunya Uyghur qurultiyi bérlin ishxanisining mudiri, qurultay bayanatchisi gheyur qurban ependimu ziyaritimizni qobul qilip, buni xitayning xelq'ara jem'iyetni aldash üchün yolgha quyuwatqan yéngi istratégiyesi dep körsetti:

“ ‛yéngi zürixliqlar géziti‚ de élan qilin'ghan ikki aptorning Uyghur irqiy qirghinchiliqini yoqqa chiqiridighan maqalisidin kéyin kélip chiqqan bu chong ghulghula, xitay hakimiyitining yéqindin buyan pütün dunya miqyasida Uyghur irqiy qirghinchiliqini perdazlash, uni xunükleshtürüsh we yoqqa chiqirish yolida élip bériwatqan sistémiliq we istratégiyelik teshwiqati hemde tashqi munasiwetlerdiki hiyle-neyrenglirining muhim bir parchisi, dep qarashqa bolidu. ‛yéngi zürixliqlar géziti‚ ge oxshash shiwétsariyedila emes, belki gérman tili dunyasidiki eng nopuzluq we tesir küchi yuqiri metbu'atta chet ellik aptorlarning qelimi arqiliq bundaq teshwiqat oyunini élip bérish, xitay hakimiyitining tashqi dunyagha qaratqan teshwiqat istratégiyeside burulushning boluwatqanliqini körsitip béridu. Xitay hakimiyiti özining teshwiqat mashiniliri we metbu'atliri arqiliq Uyghur irqiy qirghinchiliqi perdazlash üchün nurghun charilerni qilghan bolsimu, lékin dunyada jiq utuq qazinalmidi. Shuning üchün xitay yéqinqi waqitlardin buyan, xitayda yashaydighan, xitaygha mayil kishilerning éghizi arqiliq ijtima'iy taratqularda irqiy qirghinchiliqni perdazlashqa urun'ghan bolsa؛ chet'ellerde mana mushundaq xitay hakimiyitini yaqilaydighan xitayshunaslarning tili arqiliq Uyghur irqiy qirghinchiliqini yoshurushqa urunup kelmekte. Halbuki, dolqun eysa bilen shiwétsariye Uyghur jem'iyitining re'isi rizwan'ay xanim buninggha del waqtida, eng qisqa waqit ichide reddiye qayturdi. Bularning epti-beshirisini échip tashlidi. Bu heqtiki munazire hélimu dawam qiliwatidu”

Tomas xébir we hélwég shimit namida élan qilin'ghan mezkur maqalide yene mundaq déyilgen: “Béyjing térrorluqqa qarshi turush we weziyetni kontrol qilish üchün heddidin ziyade qattiq tedbirler bilen inkas qayturushqa mejbur boldi. Hazir normalliqqa qaytishning éniq alametliri bar. Igilinishiche, térrorluqqa qarshi turushning yuqiri pelliside peyda bolghan her xil lagérlar hazir asasen chéqiwétilgen” . Dolqun eysa ependi ularning bu bayanlirigha jiddiy inkas qayturup, köpligen delil-pakitlar arqiliq xitayning sherqiy türkistandiki irqiy qirghinchiliqining hélihem dawam qiliwatqanliqini bildürdi.

Shiwétsariye Uyghur jem'iyitining sabiq re'isi endili ependimmu bu maqalige qarita reddiye qayturushning ehmiyiti heqqide shundaq deydu:

“ ‛yéngi zürixliqlar géziti‚ de xitay hökümitining siyasitini perdazlaydighan we niqablaydighan bir maqale élan qilindi. Bu maqale pütünley xitayning mewqeside turup yézilghan. Uningda xitay xuddi sherqiy türkistanda bir ashqunluqqa yaki radikalizmgha qarshi heriket élip bériwatqandek, xuddi hemme yer gül-gülistanliqqa aylan'ghandek yézilghan. Bu maqale élan qilin'ghandin kéyin, bizni nahayiti ghezeplendürdi, bezen yerlik shiwétsariyeliklermu buninggha qarita qarshi inkas bildürdi. Biz shiwétsariye Uyghur jem'iyiti bolush süpitimiz bilen inkas bildürüshimiz kérek, shu sewebtin xitayning yalghan uchurlirigha qarshi derhal reddiye berduq. Shiwétsariye xitay bilen chong tijariy munasiwiti bar bolghan bir dölet. Bu yerde xitay shirketliriningmu tesiri nahayiti chong. Bundaq bir ehwalda, yerliklerni heqiqiy ehwal bilen xewerlendürüsh bizning mejburiyitimiz. Bundaq bir ehwalda derhal reddiye qayturushimiz kérek.”

Tomas xébir we hélwégning maqalisige qayturulghan reddiye obzorida yene mundaq déyilgen: “Uyghurlarning muhajirettiki jama'iti 2017-yilidin bashlap, sherqiy türkistandiki uruq-tughqanliri bilen alaqe qilalmidi, téléfon liniyesining yene bir teripidiki signal sükütte! sherqiy türkistanda ata-animiz, uruq-tughqanlirimiz we dostlirimizning hayat yaki emeslikini bilelmeymiz, ümidsizlik hazir biz Uyghurlarning da'imliq hemrahimizgha aylandi. Bezide biz xitay hökümitining wetendiki a'ile ezalirimizgha bésim we tehdit qilip, bizni jimiqturush üchün qilghan tehdit téléfonlirini tapshurup alimiz. Hetta chet ellerdimu xitay hökümitining qara qoli toxtap qalghini yoq! ”

Xeter astidiki milletlerni qoghdash teshkilati we xelq'ara kechürüm teshkilati qatarliq xelq'araliq kishilik hoquq organlirimu bu heqte jiddiy inkas qayturushqa bashlighan. Xeter astidiki milletlerni qoghdash teshkilatining wekili sélina morrél xanim radiyomizning so'allirigha yazma jawab qayturup, xitayning Uyghurlargha qaratqan irqiy qirghinchiliqini anglighan yuqiriqi maqalige qarshi özlirining pat yéqinda reddiye bayanati élan qilishqa teyyarliniwatqanliqini bildürdi.