Мутәхәссисләр: доналд трамп хитайға бесим қилишта уйғурлар мәсилисини муһим орунға қоюши керәк

Вашингтондин мухбиримиз җәвлан тәйярлиди
2025.01.06
lager-yepiq-terbiyelesh-sim-tusuq.jpg Лоп наһийәсидики 4-йиғивелиш лагеридики тутқунлар сиясий өгиништә. 2017-Йили март, хотән.
bitterwinter.org

Пирезидент доналд трамп биринчи қетим вәзипә өтигән мәзгилниң ахирида, америка һөкүмити хитайниң уйғурларға йүргүзгән қәбиһ бастуруш сияситини “ирқий қирғинчилиқ” дәп җакарлиғаниди. Пирезидент җов байденму буни инкар қилмиди, бәлки “уйғур мәҗбурий әмгикиниң алдини елиш қануни” ға имза  қойди. юқириқи қарар, қанун вә иҗраатларниң хәлқарада сиясий, иқтисадий вә дипломатийә җәһәттә тәсириниң хелила күчлүк болғанлиқи мәлум. Нөвәттә иккинчи қетимлиқ вәзиписини башлаш алдида турған пирезидент доналд трамп хитай маллириға 60 пирсәнт таможна беҗини қойидиғанлиқини билдүрүп кәлмәктә. Шуниң билән биргә доналд трампниң хитайға бесим қилишта, уйғурлар мәсилисиниму бир чәткә қайрип қоялмайдиғанлиқи, бәлки уни йеңидин күнтәртипкә елип келишиниң муһим икәнлики һәққидә мулаһизиләр оттуриға чиқмақта.

Йеқинда, американиң һөкүмәт вә ички сиясәт саһәсидә нопузлуқ таратқулардин бири болған DC журнили (DC Journal) да елан қилинған бир мақалидә, пирезидент доналд трамп вәзипигә олтурғандин кейин дәрһал һәрикәт қоллинип, уйғурлар мәсилисини күнтәртипкә елип келип хитайға бесим қилиши керәклики оттуриға қоюлған.

Америка демократийәни илгири сүрүш фонди (NED) ниң алий тәтқиқатчиси җосеф һаммонд (Joseph Hammond) язған бу мақалидә, явропа дөләтлиридә сетиливатқан “италийә шохла қиями” ниң әслидә “шинҗаң шохлиси” дин кәлгәнлик сәтчилики дуняға ашкариланғандин кейин, уйғур елидики мәҗбурий әмгәк мәсилисиниң һәргиз сәл қарашқа болмайдиған мәсилә икәнлики, у җайдики қәбиһ сиясәтниң давамлишиватқанлиқи, америка пирезиденти доналд трампниң бу мәсилидә хитайға қайта бесим қилиши керәклики баян қилинған. 

Мақалидә мундақ дейилгән: “2020-йил җов байден америка пирезидентлиқ сайлимида ғәлибә қилғанда, 3 милйондин көп уйғур йәнила йиғивелиш лагерлириға солақлиқ иди, милйонлиған уйғур қуллуқ муамилисигә учравататти. Мушундақ әһвалдиму җо байден вәзипигә олтуруп бир нәччә айдин кейинла, шәрқий җәнубий асиядин импорт қилинидиған күнтахта запчаслиридин алидиған баҗни бикар қилди; хитай карханилири бу йочуқтин пайдилинип, башқа дөләтләрдә күнтахта ясимичилиқи билән шуғуллинип, американиң таможна беҗидин қачти. Йәни җов байденниң бу буйруқи хитай карханилириға нәпәс еливелиш пурсити яратти. Хитай карханилириниң көпинчиси әқлий мүлүк оғрилири болуп, улар уйғур мусулманлирини експлататсийә қилиш, уларниң қан-тәрини сүмүрүш арқилиқ риқабәттә үстүнлүк қазанди, әмәлийәттә улар бир тәрәптин америкалиқларниң хизмәт орнини тартивалған болса, йәнә бир тәрәптин заманиви қуллуқтин мәнпәәт алди”.

Америкадики сиясий анализчи гордон чаң хитайдики бу заманиви қуллуқни аяғлаштуруш үчүн америкада күчлүк бир рәһбәрниң болуши керәкликини билдүрүп мундақ дәйду: “һазир һәммә адәм пирезидент доналд трамп хитайға қойидиған юқири таможна беҗиға диққәт қилмақта. Һалбуки хитайға техиму қаттиқ зәрбә беридиған йәнә бир сода тәдбири бар, у болсиму 1930-йилдики “сода қануни” ни иҗра қилиш, чүнки бу қанун мәҗбурий әмгәк мәһсулатлирини импорт қилишни қәтий чәкләйду. 2021-Йил мақулланған ‛уйғур мәҗбурий әмгикиниң алдини елиш қануни‚ әмәлийәттә мәзкур қанунниң кеңәйтилгән нусхисидур. Нурғун хитай мәһсулатлири уйғур мәҗбурий әмгикиниң мәһсули, бирақ у йәнила американиң базириға кириватиду. Һазир дәл буни чәкләйдиған, хитайниң уйғур, қазақ вә башқа түркий милләтләргә йүргүзүватқан ирқий қирғинчилиқ җинайитигә ярдәм беришни тохтитидиған бир адәм чиқиши керәк”.

Мақалидә қәйт қилинишичә, доналд трамп биринчи қетим пирезидентлиқ вәзиписи өтәватқан мәзгилдә, хитайниң уйғурларға йүргүзгән қәбиһ җинайити рәсмий һалда ирқий қирғинчилиқ дәп җакарланған. Буниң хәлқаралиқ күчлүк тәсири бирләшкән дөләтләр тәшкилатиниң бу мәсилини тәкшүрүп, ениқ дәлилләр билән йәкүн чиқиришиға түрткә болған. Пирезидент байдин гәрчә бу ирқий қирғинчилиқ җакарнамисини бикар қилмиған болсиму, уйғур елидә давамлиқ йүз бериватқан һәр түрлүк қорқунчлуқ ишларни көрмәскә салған. Доналд трамп нөвәттә ақсарайға қайта киргәндин кейин бу мәсилини вә башқа көплигән мәсилиләрдики йетәкчилик орнини җиддий әслигә кәлтүрүши керәк икән.

Америкадики сиясий анализчи илшат һәсән әпәнди доналд трампниң йеқинқи сөз-һәрикитидин, униң уйғурлар мәсилисини муһим орунға қоюшиға гуман билән қарайдиғанлиқини билдүрди. 

Гордон чаң әпәнди доналд трампниң хитайдики ирқий қирғинчилиқ вә мәҗбурий әмгәкни тохтитиш үчүн тиришчанлиқ көрситишини үмид қилидиғанлиқини билдүрүп мундақ деди: “җов байден һөкүмити мәҗбурий әмгәк мәһсулатлириниң америка базириға киришигә йол қойди, әгәр һөкүмәт алмашса, бундақ мәһсулатларни чәкләш қанунини иҗра қилишта өзгириш болуши мумкин. Һечким бу қанунниң қаттиқ иҗра қилинишиға бир нәрсә дейәлмәйду. Шуңа йеңи пирезидентниң мәҗбурий әмгәк билән ишләнгән хитай мәһсулатлирини чәклишиниң әһмийити бар. Мән пирезидент доналд трампниң кәлгүсидә немә ишларни қилидиғанлиқини билмәймән, әмма шуни билимәнки, биз хитайниң ирқий қирғинчилиқ җинайитигә ярдәм беришни тохтитиш үчүн давамлиқ тиришишимиз керәк”.

Мақалә апториниң қаришичә, пирезидент доналд трамп мәҗбурий әмгәкни тохтитиш үчүн хитайға бесим қилишта, таможна беҗидин башқа йәнә көплигән чарә-тәдбирләрни қолланса болидикән. Мәсилән, у “уйғур мәҗбурий әмгикиниң алдини елиш қануни” ниң чәкләш даирисини кеңәйтип, үчинчи дөләттә пишшиқлап ишләнгән хитай маллирини киргүзүшни мәни қилса болидикән; у америка чегра вә таможна қоғдаш идарисигә техиму көп күч вә мәбләғ аҗратса, мәҗбурий әмгәккә четишлиқ һәр қандақ малниң мәнбәсини тәкшүрүшкә йетәкчилик қилидиған, шуниң билән биргә илғар техникидин пайдилинип американиң мал тәминләш зәнҗириниң теги-тәктини айдиңлаштуралайдиған дөләт һалқиған бир хизмәт гурупписи қурса болидикән.

Илшат һәсән әпәнди бу һәқтә тохтилип: “пирезидент доналд трамп хитайға бесим қилишта уйғур мәҗбурий әмгики мәһсулатлирини чәкләштин башқа йәнә, көплигән тәдбирләрни қоллиналайду. Әмма у кишилик һоқуқ мәсилиси яки уйғурлар мәсилисини тилға алғини йоқ, у көпрәк американиң мәнпәәтини ойлайду” деди.     

Мақалә апториниң қаришичә, доналд трампниң 2024-йиллиқ пирезидентлиқ сайлимида ғәлибә қилишидики муһим сәвәбләрдин бири, униң америка пуқралириниң қоллиши вә һимайисигә еришкәнлики болуп, америкалиқларниң әркинлик, демократийә еңи вә кишилик қиммәт қариши униң кишилик һоқуқни қоғдаш, җүмлидин уйғурлар мәсилисидә хитайға бесим қилиш җәһәттә  техиму дадил сиясәтләрни йүргүзүшигә ишәнч вә мәдәт берәләйдикән.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.