Mutexessisler: donald tramp xitaygha bésim qilishta Uyghurlar mesilisini muhim orun'gha qoyushi kérek
2025.01.06

Pirézidént donald tramp birinchi qétim wezipe ötigen mezgilning axirida, amérika hökümiti xitayning Uyghurlargha yürgüzgen qebih basturush siyasitini “Irqiy qirghinchiliq” dep jakarlighanidi. Pirézidént jow baydénmu buni inkar qilmidi, belki “Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni” gha imza qoydi. Yuqiriqi qarar, qanun we ijra'atlarning xelq'arada siyasiy, iqtisadiy we diplomatiye jehette tesirining xélila küchlük bolghanliqi melum. Nöwette ikkinchi qétimliq wezipisini bashlash aldida turghan pirézidént donald tramp xitay mallirigha 60 pirsent tamozhna béjini qoyidighanliqini bildürüp kelmekte. Shuning bilen birge donald trampning xitaygha bésim qilishta, Uyghurlar mesilisinimu bir chetke qayrip qoyalmaydighanliqi, belki uni yéngidin küntertipke élip kélishining muhim ikenliki heqqide mulahiziler otturigha chiqmaqta.
Yéqinda, amérikaning hökümet we ichki siyaset saheside nopuzluq taratqulardin biri bolghan DC zhurnili (DC Journal) da élan qilin'ghan bir maqalide, pirézidént donald tramp wezipige olturghandin kéyin derhal heriket qollinip, Uyghurlar mesilisini küntertipke élip kélip xitaygha bésim qilishi kérekliki otturigha qoyulghan.
Amérika démokratiyeni ilgiri sürüsh fondi (NED) ning aliy tetqiqatchisi joséf hammond (Joseph Hammond) yazghan bu maqalide, yawropa döletliride sétiliwatqan “Italiye shoxla qiyami” ning eslide “Shinjang shoxlisi” din kelgenlik setchiliki dunyagha ashkarilan'ghandin kéyin, Uyghur élidiki mejburiy emgek mesilisining hergiz sel qarashqa bolmaydighan mesile ikenliki, u jaydiki qebih siyasetning dawamlishiwatqanliqi, amérika pirézidénti donald trampning bu mesilide xitaygha qayta bésim qilishi kérekliki bayan qilin'ghan.
Maqalide mundaq déyilgen: “2020-Yil jow baydén amérika pirézidéntliq saylimida ghelibe qilghanda, 3 milyondin köp Uyghur yenila yighiwélish lagérlirigha solaqliq idi, milyonlighan Uyghur qulluq mu'amilisige uchrawatatti. Mushundaq ehwaldimu jo baydén wezipige olturup bir nechche aydin kéyinla, sherqiy jenubiy asiyadin import qilinidighan küntaxta zapchasliridin alidighan bajni bikar qildi؛ xitay karxaniliri bu yochuqtin paydilinip, bashqa döletlerde küntaxta yasimichiliqi bilen shughullinip, amérikaning tamozhna béjidin qachti. Yeni jow baydénning bu buyruqi xitay karxanilirigha nepes éliwélish pursiti yaratti. Xitay karxanilirining köpinchisi eqliy mülük oghriliri bolup, ular Uyghur musulmanlirini éksplatatsiye qilish, ularning qan-terini sümürüsh arqiliq riqabette üstünlük qazandi, emeliyette ular bir tereptin amérikaliqlarning xizmet ornini tartiwalghan bolsa, yene bir tereptin zamaniwi qulluqtin menpe'et aldi”.
Amérikadiki siyasiy analizchi gordon chang xitaydiki bu zamaniwi qulluqni ayaghlashturush üchün amérikada küchlük bir rehberning bolushi kéreklikini bildürüp mundaq deydu: “Hazir hemme adem pirézidént donald tramp xitaygha qoyidighan yuqiri tamozhna béjigha diqqet qilmaqta. Halbuki xitaygha téximu qattiq zerbe béridighan yene bir soda tedbiri bar, u bolsimu 1930-yildiki “Soda qanuni” ni ijra qilish, chünki bu qanun mejburiy emgek mehsulatlirini import qilishni qet'iy chekleydu. 2021-Yil maqullan'ghan ‛Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni‚ emeliyette mezkur qanunning kéngeytilgen nusxisidur. Nurghun xitay mehsulatliri Uyghur mejburiy emgikining mehsuli, biraq u yenila amérikaning bazirigha kiriwatidu. Hazir del buni chekleydighan, xitayning Uyghur, qazaq we bashqa türkiy milletlerge yürgüzüwatqan irqiy qirghinchiliq jinayitige yardem bérishni toxtitidighan bir adem chiqishi kérek”.
Maqalide qeyt qilinishiche, donald tramp birinchi qétim pirézidéntliq wezipisi ötewatqan mezgilde, xitayning Uyghurlargha yürgüzgen qebih jinayiti resmiy halda irqiy qirghinchiliq dep jakarlan'ghan. Buning xelq'araliq küchlük tesiri birleshken döletler teshkilatining bu mesilini tekshürüp, éniq deliller bilen yekün chiqirishigha türtke bolghan. Pirézidént baydin gerche bu irqiy qirghinchiliq jakarnamisini bikar qilmighan bolsimu, Uyghur élide dawamliq yüz bériwatqan her türlük qorqunchluq ishlarni körmeske salghan. Donald tramp nöwette aqsaraygha qayta kirgendin kéyin bu mesilini we bashqa köpligen mesililerdiki yétekchilik ornini jiddiy eslige keltürüshi kérek iken.
Amérikadiki siyasiy analizchi ilshat hesen ependi donald trampning yéqinqi söz-herikitidin, uning Uyghurlar mesilisini muhim orun'gha qoyushigha guman bilen qaraydighanliqini bildürdi.
Gordon chang ependi donald trampning xitaydiki irqiy qirghinchiliq we mejburiy emgekni toxtitish üchün tirishchanliq körsitishini ümid qilidighanliqini bildürüp mundaq dédi: “Jow baydén hökümiti mejburiy emgek mehsulatlirining amérika bazirigha kirishige yol qoydi, eger hökümet almashsa, bundaq mehsulatlarni cheklesh qanunini ijra qilishta özgirish bolushi mumkin. Héchkim bu qanunning qattiq ijra qilinishigha bir nerse déyelmeydu. Shunga yéngi pirézidéntning mejburiy emgek bilen ishlen'gen xitay mehsulatlirini cheklishining ehmiyiti bar. Men pirézidént donald trampning kelgüside néme ishlarni qilidighanliqini bilmeymen, emma shuni bilimenki, biz xitayning irqiy qirghinchiliq jinayitige yardem bérishni toxtitish üchün dawamliq tirishishimiz kérek”.
Maqale aptorining qarishiche, pirézidént donald tramp mejburiy emgekni toxtitish üchün xitaygha bésim qilishta, tamozhna béjidin bashqa yene köpligen chare-tedbirlerni qollansa bolidiken. Mesilen, u “Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni” ning cheklesh da'irisini kéngeytip, üchinchi dölette pishshiqlap ishlen'gen xitay mallirini kirgüzüshni men'i qilsa bolidiken؛ u amérika chégra we tamozhna qoghdash idarisige téximu köp küch we meblegh ajratsa, mejburiy emgekke chétishliq her qandaq malning menbesini tekshürüshke yétekchilik qilidighan, shuning bilen birge ilghar téxnikidin paydilinip amérikaning mal teminlesh zenjirining tégi-tektini aydinglashturalaydighan dölet halqighan bir xizmet guruppisi qursa bolidiken.
Ilshat hesen ependi bu heqte toxtilip: “Pirézidént donald tramp xitaygha bésim qilishta Uyghur mejburiy emgiki mehsulatlirini chekleshtin bashqa yene, köpligen tedbirlerni qollinalaydu. Emma u kishilik hoquq mesilisi yaki Uyghurlar mesilisini tilgha alghini yoq, u köprek amérikaning menpe'etini oylaydu” dédi.
Maqale aptorining qarishiche, donald trampning 2024-yilliq pirézidéntliq saylimida ghelibe qilishidiki muhim seweblerdin biri, uning amérika puqralirining qollishi we himayisige érishkenliki bolup, amérikaliqlarning erkinlik, démokratiye éngi we kishilik qimmet qarishi uning kishilik hoquqni qoghdash, jümlidin Uyghurlar mesiliside xitaygha bésim qilish jehette téximu dadil siyasetlerni yürgüzüshige ishench we medet béreleydiken.