Xitay ziyankeshlikining dunyawilishishi we qurbanliq qiliniwatqan Uyghurlar (1)

Xitay hökümitining Uyghur diyaridiki qilmishliri “Insaniyetke qarshi jinayet”, “Irqiy qirghinchiliq” dégendek namlarda tashqiy dunyagha köplep melum boluwatqan bolsimu, xitay hökümiti dawam qilduriwatqan siyasiy basturushning hazir alliqachan xitay chégrisidin halqip kétiwatqanliqi, yene kélip bu xil basturushning “Siyasiy pa'aliyetke qatnashqanlar”ni emes, eksiche Uyghur bolghanlarni “Ow nishani” qiliwatqanliqi yéqinqi mezgillerde bir qisim mutexessslerning diqqitini qozghashqa bashlidi. Bu sahediki mutexssslerdin washin'gton shehridiki “Téksas A&M uniwérsitéti” ning proféssori édwad lémon (Edward Lemon), “Wilson xelq'ara tetqiqat merkizi”ning tetqiqatchisi bradléy jardin (Bradley Jardine) we “Ottura asiya mesililiri heqqidiki amu deryasi jemiyiti”ning xadimi nataliye xal (Natalie Hall)ning ortaq tirishchanliqi bilen “Yer sharilishish” zhurnilida 1-noyabir küni élan qilin'ghan bu heqtiki tetqiqat maqaliside, xitay hökümitining bu sahediki pa'aliyetliri bir qeder sistémiliq sherhiylendi.

Aptorlar eng tipik misal qatarida tilgha alghan ablet mexsut on nechche yildin béri amérika puqrasi süpitide masachusséts shitatida yashawatqan bolup, uning biwaste uruq-tughqanliridin on nechche kishi 2015-yilidin tartip ilgiri-kéyin bolup lagérgha we türmilerge élip kétilgen. Ariliqta xitay saqchi da'iriliri uninggha toxtimay téléfon qilip amérika tewesidiki “Bölgünchi küchler”ning pa'aliyetliri heqqidiki uchurlar bilen teminlesh heqqide bésim qilghan. Uruq-tughqanlirining késim waqti toshqanda, erkinlikke érishishini kütüwatqan ablet oylimighan yerdin bir qisim tughqanlirining ölüp ketkenliki, yene bir qisimlirining téxiche qamaqtin boshitilmighanliqidin xewerdar bolghan. Ene shu waqitta u “Uruq-tughqanlirim heqqide artuq dawrang salmisam, ularning bixeterliki képillikke ige bolidu” dégen qarishining üzél-késil xata we balilarche xiyal ikenlikini tonup yétip, 2020-yilidin bashlap bu ishlarni axbarat sahesige ashkarilash qararigha kelgen.

“Chet ellerge qoli yétish- qudretning belgisi emes!”

 Aptorlar 2014-yilidin buyan mushu xildiki ishlardin az dégendimu yette mingdin artuq kishining ehwalini höjjetleshtürüp chiqqan bolup, abletke oxshash awaz chiqirishni xalimighanlarning qanchilik ikenliki hazirche namelum iken. Emma xitay hökümitining ashu xil chégra halqighan zulumliri herqachan ularning nezeridiki “Siyasiy bilen arilashqan” kishilerge emes, eksiche Uyghur bolghan kishilerge merkezleshken. Yene kélip bu xil parakendichilik sélish, nazaret qilish, jismaniy hujumgha uchrash qatarliq shekillerni asas qilghan zulumlar Uyghur diyardiki qirghinchiliqning ewjige chiqishi bilen mas halda éship mangghan. Aptorlar toplighan sanliq melumatlar téximu ashkara halda Uyghur bolushning özi xitay üchün “Nishan” bolidighanliqini, jümlidin dolqun eysa yaki rabiye qadirgha oxshash kishilerdin bashqa köp qisim “Nishanlar”ning del mushu sewebtin türlük ziyankeshlikke uchrawatqanliqini namayen qilghan.

Maqale aptorliridin proféssor édward lémon bu heqtiki söhbitimiz jeryanida dunyagha “Yéngidin bash kötürgen siyasiy we iqtisadiy küch” dep tonuliwatqan xitay dölitining bu xil chégra halqighan zulumliri mahiyette ularning “Qudret tapqanliqi”ning ipadisi emeslikini alahide tekitleydu: “Méningche, bu qudret tapqanliqning belgisi emes. Maqalimizde biz yette mingdin artuq délodin terkib tapqan sanliq melumatlar ambiridin misal alghan halda xitayning chet ellerdiki Uyghurlarni nishan qilghan ziyankeshlikining 1997-yilidin tartip 44 döletke kéngeygenlikini, bu halning 2014-yilidin kéyin tézdin ashqanliqini bayan qilduq. Derweqe xitay hökümiti ‛térorluqqa qarshi xelq urushi‚, ‛qattiq zerbe bérish‚ dégendek herketler arqiliq shinjangda zor kölemlik basturushni emelge ashurdi. Shuning bilen birge 2014-yilidin bashlap bu xil basturush tézdin chégra sirtigha kéngiyip 6870 qétimgha yetkenliki melum boldi. Xitayning dunyadiki tesiri ashqanséri ular pakistan, misirgha oxshash döletlerni waste qilip turup Uyghurlarni chet'ellerdin qayturup keldi. Shübhisizki, buningda xitay bilen bu memliketler hemkarliship mas qedemde ish kördi. Shunga bu tereqqiyatlar emeliyette xitayning qudret tépishidin kélip chiqqan zulumning bir qismi hésablinidu.”

Aptorlarning qarishiche, esli dölitidin köchüp ketkenlerni iz qoghlap zerbe bérish rusiye, xitay, türkiye, iran, se'udi erebistan qatarliq döletler da'im qollinidighan usullardin biri bolup, buningda ular herqachan köchmen bolup bashqa memliketlerge chiqip ketkenlerni öz hakimiyiti üchün xewp, dep qaraydu. Bolupmu bu xildiki köchmen jama'etning chet el tupriqida “Sürgün hökümet” sheklide hakimiyet teshkillishi hakimmutleq hakimiyetler eng xalimaydighan menzirilerdin biri bolup, ularning “Köchüp chiqqandin kéyin sada chiqirishi” buningdiki bir muhim seweb bolup qalghan. Xitayning bu jehette bashqilardin tüp perqi melum bir étnik türkümge mensup bolghan kishilerge ziyankeshlik qilishta eks etken. Bu jehette Uyghurlar herwaqit bash nishan bolghan.

1996-Yili tashqiy dunyagha melum bolghan “7-Nomurluq höjjet”te éniq qilip “Barliq wastilarni ishqa sélip chet ellerdiki Uyghur bölgünchi küchlerning xelq'arada diqqet qozghishining aldini élish” toghrisida körsetme bérilgen. Buninggha munasiwetlik eng deslepki misallar 1997-yilila közge chéliqqan bolsimu, 2014-yilidin buyan bu xil chégra halqighan ziyankeshlik 20-30 hessilep ashqan. Xitay hökümiti bu jehette tipik halda xelq'ara saqchi teshkilati (Interpol) we “Démokratiye mewjut bolmighan rayon xaraktérlik ittipaq” tüsidiki “Shangxey hemkarliq teshkilati” arqiliq öz meqsidige yétishke urunup kelgen.

Xitayning néme üchün bu xil ziyankeshlik bilen meshghul bolidighanliqi heqqide söz bolghanda proféssor édward buningda köp qirliq amillarning mewjutluqini tekitleydu: “Méningche, bu ishlarning hemmisi xitay hökümiti ijra qiliwatqan bashqa sahelerdiki chégra halqighan zulumlar bilen birlikte Uyghurlargha qarita ijra qiliwatqan qirghinchiliqning bir qismi hésablinidu. Ular mushu arqiliq Uyghurlargha ‛silerge héchqandaq bixeter jay mewjut emes. Siler bu dölettin chiqip ketken halettimu biz silerni nishan qilalaymiz‚ dégen uchurni yollawatidu. Derweqe, bu ishlar hazir tashqiy dunyagha kéngiyip biz shinjangda körüwatqan qirghinchiliqning bir qismigha aylinip boldi. Shunga méning pikrimni sorisingiz, xitay hazir del mushundaq quwwetke we alaqe torigha ige bolghachqa bu ishlarni qiliwatidu. Chünki ular Uyghurlarni bir musteqil medeniyet sahibi qatarida ünümlük halda yoq qilishni közlewatidu. Mundaqche éytqanda bu hazirmu dawam qiliwatqan qirghinchiliqning bir qismi boluwatidu.”

Aptorlarning qarishiche, xitay hökümitining bu xildiki chégra halqighan ziyankeshlik qilmishliri emeliyette ular ching sulalisi dewridin buyan izchil dawam qilip kelgen “Shinjangni xitayning ajralmas terkiwi qismigha aylandurush” tedbirining zamanimizda dawam étishidiki bir muhim kapalet hésablinidu. Chünki Uyghur diyarini heqiqi yosunda xitayning “Ichkiy mustemlike rayoni”gha aylandurushtiki bu urunush xitay xelq jumhuriyiti qurulghandin buyan “Xitay nopusini köplep olturaqlashturush arqiliq mustemlikini emelge ashurush” méxanizimi boyiche emelge ashuruliwatqan bolghachqa,l bu xil “Uzun qol”ning “Utuqliri” biwaste halda xitay köchmenlirige bu yéngi makanda bixeterlikning kapaletke ige ikenlikini eskertidu. 

 Bu programmining dawamigha qiziqsanglar, diqqitinglar kéyinki anglitishimizda bolsun.