Shi jinpingning bimene sho'ari: “Dunyadiki barliq xitaylar xitay üchün hesse qoshushi kérek”

Xitay re'isi shi jinping we yénidiki kompartiye bayriqi körsitilgen büyük ékranning aldida turiwatqan ziyaretchiler. Junggo xelq inqilabi herbiy muzéyi, béyjing, xitay, 2022-yili öktebir.

Xitay ichi we sirtida xitay milletchilikini küchlük siyasiy qoral qiliwalghan shi jinpingning dölet ichide Uyghur qatarliq milletlerge irqiy qirghinchiliq siyasiti yürgüzüsh bilen birge, büyük xitay birliki, yeni “Büyük jungxu'a” ghayisini emelge ashurushqa urunup kéliwatqanliqi melum.

23-Mart küni “Eljezire” torida élan qilin'ghan “Uchigha chiqqan telwilik: shi jinpingning barliq xitaylarni xitay hékayisini sözleshke chaqirishi ghezep qozghidi” namliq maqalide, hazirqi xitay rehbirining “Büyük xitay” ghayisini emelge ashurush üchün dunyadiki barliq xitaylarni heriket qilishqa chaqiriq qilghanliqi, emma uning köp qisim xitay köchmenliride bizarliq peyda qilishi mumkinliki otturigha qoyulghan.

Maqalide körsitilishiche, xitay kompartiyesi bash sékrétari shi jinping xitay hékayisini sözleshte dunyaning her qaysi jayliridiki xitay köchmenlirining aktip rol oynishi kéreklikini tekitlep: “Dölet ichi we sirtidiki jungxu'a perzentliri jungxu'a millitining ulugh güllinishini emelge ashurush üchün tégishlik rol oynishi kérek” dégen.

Mutexessislerning bildürüshiche, shi jinping bu yerde dunyaning hemme yéridiki xitaylarni, jümlidin kéyinki nesilde shalghutliship ketken xitaylarni, hetta kommunist xitaygha bek sadiq bolmighan xitaylarnimu xitay hakimiyitining tereqqiy qilishigha hesse qoshushqa we uning menpe'etini qoghdashqa chaqirghan, yeni ularni xitay üchün xizmet qilidighan aktip küch qatarida qollanmaqchi bolghan.

Türkiye hajettepe uniwérsitéti oqutquchisi, doktor erkin ekrem ependining bildürüshiche, kommunist xitay hakimiyiti yéngi qurulghan we qiyinchiliqqa uchrighan mezgilde xitay milletchilikini kötürüp chiqip, chet elde tesiri bar xitaylarni xitaygha töhpe qoshushqa dewet qilghan, emma “Medeniyet inqilabi” da ularning hemmisini jaylighan. Nöwette shi jinpingning chaqiriqigha köp xitaylar qétilmasliqi mumkin iken.

Amérikadiki xitay analizchisi xu ping ependi mundaq deydu: “Chet ellerdiki xitaylarning köpinchisi kommunist xitayning hökümranliqidin narazi bolghanliqi üchünla xitayni tashlap chet elge makanlashqan. Buni shi jinping bilmey qalmaydu, shundaq turuqluq ularni ‛xitay chüshi‚ ni emelge ashurushqa chaqiriq qilishi nahayiti bimenilik. Emma shi jinping buni qilishqa mejbur. Bu arqiliq chet eldiki bir qisim xitaylarning milletchilik éngini qozghitishi mumkin, emma köp qisim xitaylar uning chaqiriqigha egeshmeydu” .

Maqalide éytilishiche, shi jinping ikki türkümdiki xitaylarni “Xitay a'ilisining ezaliri” dep qarighan bolup, ulardin biri öz wetinining xitay ikenlikini menggü untumighan xitay puqraliri, yene biri özining tomurida éqiwatqan qanning xitay qéni ikenlikini menggü inkar qilmighan xitay puqraliri iken.

Emeliyette chet eldiki xitaylarning terkibi murekkep bolup, beziliri xitay hökümiti üchün aktipliq bilen xizmet qilishni xalisa, beziliri xitay kompartiyesige we shi jinpingning siyasitige qarshi turup, xitayning chet eldiki zerbe bérish nishanigha aylan'ghan. Bolupmu, tesiri chong shexsler xitaygha qarshi meydanini bildürgen haman, xitay hökümiti uni bésiqturushqa urun'ghan. Mesilen, kanadagha köchmen bolghan xitay puqrasi kénni chyu (Kenny Chiu) 2019-yil kanada parlamént ezasi bolup saylan'ghandin kéyin, xitayning xongkongdiki démokratiyeni basturushi we kanadaning saylimigha arilishishigha qarshi gep qilghini üchün xitayning zerbe bérish obyéktigha aylinip, parlaménttiki wezipisidin ayrilip qalghan. U “Eljezire” qanilining ziyariti qobul qilghanda, “Shi jinpingning pütün dunyadiki xitaylarni jungxu'a millitining ulugh güllinishige qatnishishqa chaqirishi tüptin sarangliq. Oylap béqing, en'gliye tosattin barliq in'glizlarni en'gliye padishahigha sadiq bolushqa chaqirsa néme ish yüz béridu? ” dégen.

Chet elde yashawatqan Uyghurlar “Jungxu'a milliti a'ilisi” ge tewe emes. Emma doktor erkin ekremning bildürüshiche, xitay hökümiti muhajirettiki Uyghurlar ichide xitaygha mayil Uyghurlarni dawamliq qiziqturushi, shu arqiliq Uyghurlar ichide dawamliq bölgünchilik sélishi mumkin iken. Chünki xitayning esli meqsiti chet eldiki Uyghurlargha dawamliq zerbe bérish, ularning xitaygha qarshi iradisini sundurush iken.

Xitay hökümitining hésabida, xitaydin bashqa 200 ge yéqin dölette 60 milyon'gha yéqin xitay yashawatqan bolup, xongkong, makaw we teywen puqraliri buning ichige kirmeydiken. Malaysiya, hindonéziye, taylandtiki xitay köchmenlirining tarixi 19-esirge sozulidighan bolup, malaysiya ahalisining 23 pirsentini xitaylar teshkil qilidiken.

Maqalide éytilishiche, xitay hökümitining jungxu'a milliti heqqide bergen éniqlimisi qanun nuqtisidin emes, belki millet-irq nuqtisidin bérilgen éniqlima iken. Nurghun xitaylargha köre éytqanda, shi jinpingning chégra halqighan milletchilik éngi uchigha chiqqan bimenilik iken. Kanada puqrasi mimi li (Mimi Lee) özining xongkongda chong bolghanliqini, ichkiri xitay bilen anche alaqisi yoqluqini, ichkiri xitaygha baqqanda xongkongda xitay kimlikining anche küchlük emeslikini bildürgen. U “Eljezire” qaniligha bergen ziyaritide, “Méning xitaygha muhebbitim yoq, méning xitay heqqidiki hékayem we oghlumgha xitay heqqide sözlep béridighanlirim xitay kompartiyesi bilen munasiwetsiz” dégen.

Xu ping ependining bildürüshiche, xitaylar özining wetinini emes, xitay kompartiyesini yaxshi körmeydu. U mundaq deydu: “Yéqinqi yillarda xitayni tashlap chiqqan xitaylar köpeydi, nahayiti roshenki ular shi jinpingning hökümranliqidin narazi. Shi jinping ularni ‛xitaygha töhpe qoshush‚ qa dewet qilish arqiliq, özining hakimiyiti astida xuddi héch ish bolmighandek tesirat bermekchi. Xitay hazir mustebit dölet, emma shi jinping uni ‛démokratik dölet‚ dep ataydu, u da'im emeliyetke qarshi gep qilidu. Buningdin heyran qalghilimu bolmaydu” .

Maqalide bayan qilinishiche, yéqinqi yillardin béri xitay hökümiti merkiziy komitét birliksep bölümini ishqa sélip, chet elge alaqidar soda birleshmisi, oqughuchilar uyushmisi, dostluq jem'iyiti dégendek teshkilatlarni qurup, chet eldiki xitaylar bilen keng-kölemlik alaqe we hemkarliq ornitishqa küchep kelgen.

Xitay hökümiti yene chet eldiki xitay milletchilikidin paydilinip, xitay köchmenlirining özliri turushluq döletke we jem'iyetke maslishish tirishchanliqigha tosqunluq qilmaqta iken. Xitay hökümitining bu qilmishi chet eldiki xitay puqralirida xitaygha bolghan muhebbet emes, belki guman we nepret peyda qilishi mumkin iken.

 Xitay hökümitining “Jungxu'a milliti” kimlikini Uyghurlargha mejburiy téngiwatqanliqi, milliy éngi küchlük Uyghurlarni lagérgha solap jazalawatqanliqi, lagér sirtidikilerni til we medeniyet jehette xitaylishishqa zorlawatqanliqi Uyghur mesililirini tetqiq qilghuchilar teripidin “Medeniyet qirghinchiliqi” dep atilip kelmekte.

Xu ping ependining bildürüshiche, xitay hökümitining yéqinqi yillardin béri chet eldiki xitaylargha “Xitay hékayisini sözlesh” dégendek teshwiqatlirini kücheytishide, hökümet hamiyliqida ishlen'gen jinayetni, bolupmu Uyghurlargha yürgüzülgen irqiy qirghinchiliq jinayitini yoshurush muhim meqset qilin'ghan. U mundaq deydu: “Chet elde pikir erkinliki bolghachqa, xitay qamal qiliwalghan xewerler chet elde ashkarilinidu. Buninggha gherb döletlirining inkasi küchlük. Shunga xitay hökümiti özliri oydurup chiqqan hékayiler, yalghan nersiler arqiliq jinayetlirini yoshurushqa we xitay kompartiyesining chet elge ashkarilan'ghan jinayi qilmishlirining tesirini azaytishqa urunidu” .

Xu ping qatarliq xitay analizchilirining közitishige qarighanda, shi jinping hökümranliqidiki xitayning iqtisadi chékinip, xelq'aradiki inawitining chüshüp kétishige egiship, chet eldiki zor köp qisim xitaylar shi jinpingdin téximu nepretlinidiken we uning chaqiriqidin téximu ghezeplinidiken.