“Sherqiy türkistanning mustemlike qilinishigha xelq'ara qanunlar asasida qarap chiqish” témisida yighin échildi
2024.05.04
Dunya Uyghur qurultiyi (d u q) dunyagha kelgenlikining 20 yilliqini xatirilesh pa'aliyetlirining bir muhim mezmuni süpitide 4- may küni “Sherqiy türkistanning mustemlike qilinishigha xelq'ara qanunlar asasida qarap chiqish” témisida mexsus doklat bérish yighini uyushturuldi.
Bu doklat hemde uninggha alaqidar mesililer toghrisida aldi bilen d u q ijra'iye komitéti re'isi ömer qanat ependi yighin ehlige qisqiche chüshenche berdi. Uning bayan qilishiche, xitay hökümiti Uyghurlarning zéminini 1949- yili ishghal qilghandin buyan hazirghiche Uyghurlarni yoqitishni meqset qilghan türlük siyasetlerni yürgüzüp kelgen؛ shunga Uyghurlar mesilisi peqetla bir kishilik hoquq mesilisila bolmastin, yene öz nöwitide bir bir milliy mesile hésablinidu. U mushu ehwallarni eskertip “Buni xelq'ara jama'etke téximu yaxshi tonutush hemde herqaysi döletlerni qayil qilish meqsitide Uyghurlar <sherqiy türkistan> dep ataydighan bu zéminning hazirqi weziyitige, jümlidin xitay hökümitining bu yerdiki mewjutluqigha xelq'ara qanunlar asasida baha bérishi üchün mushundaq bir tetqiqat türini bashliduq” dédi. Shundaqla bu heqtiki ehwallar toghrisida téximu tepsili melumat bérishke maykol wan walt ependini munberge teklip qildi.

Maykil wan walt (Michael van Walt) ependi köpke tonulghan xelq'ara kishilik hoquq adowkati we tetqiqatchi bolup, sepdashliri bilen bu tetqiqat türini üstige alghan üch yildin buyan izchil bu mesilini tetqiq qilip kelgen. U sözide bu heqte alahide toxtilip “Bu jeryanda Uyghur élining ötken 2000 yildin buyan kimler teripidin idare qilin'ghanliqigha qarap chiqtuq. Shundaqla yalghuz Uyghur éli emes, belki xitaylar yashawatqan we bügün <xitay xelq jumhuriyiti> dep bilinidighan bu zéminni kimlerning idare qilghanliqidek tarixiy pakitlarghimu qarap chiqtuq. Mana mushu yosunda mustemlikichilik uqumi we uning tarixtiki örneklirige qarap chiqish hemde xelq'araliq qanunlarni tedbiqlash asasida sherqiy türkistan zéminining hazirqi halitige baha berduq” dédi.

Maykil wan walt sözide tarixtiki “Xitay” uqumi we “Xitay”din ibaret bu sözge millet, téritoriye we hökümet nuqtisidin izahat birip, uni tepsiliy chüshendürdi. Shuningdin kéyin bu heqtiki bezi xulase xaraktérlik bayanlarni oqup ötti. Shu qatarda özliri yekünlep chiqqan “Sherqiy türkistan zémini qedimdin tartip xitayning bir qismi yaki xitay dölitining bir qismi, deydighan pikir pütünley xata؛ tarixtin béri izchil dawamliship kelgen we bügünki xitay xelq jumhuriyitige tutishidighan bir xitay <xen> döliti bolup baqmighan؛ ching impériyisi xitay döliti emes؛ 1912-yili xitay jumhuriyiti qurulghan'gha qeder bolghan ikki yérim esirde xitay döliti bolup baqmighan؛ perez qilin'ghanning eksiche, xitay xelq jumhuriyiti oxshash bir zéminni perqliq isim bilen igelligen we uni dawamlashturghan emes” dégenlerni ayrim – ayrim nuqtilar boyiche sherhlep chiqti.

U bu jehettiki tetqiqatlarning bundin kéyinmu dawamlishidighanliqini eskertip, “Bizning qolimizda Uyghurlar we sherqiy türkistandiki qazaq qatarliq bashqa milletlerni mustemlikichilikning qurbanliri, dep qarashqa yéterlik ispatlar bar” dédi.
Yighin axirida u her sahe kishilirining bu téma heqqidiki so'allirigha jawab berdi. Uning doklati hemde uningda otturigha qoyulghan xulase bayanliri, shuningdek bu heqtiki izah xaraktérlik bayanlar yighin ehlining küchlük diqqitini qozghidi.

Maykil wan walt ependi bügün yene radiyomizning mexsus ziyaritini qobul qilip, bu heqtiki bir qisim so'allirimizgha jawab berdi. Biz kéyinki programmilirimizda bu heqte dawamliq melumat bérimiz.