D u q ning 20 yilliq xatiriside exmetjan qasimi tewellutining 110 yilliqi xatirilendi

D u q ning re'isi dolqun eysa ependi mezkur qurultayning 20 yilliqini xatirilesh pa'aliyetning üchinchi küni ötküzülgen exmetjan qasimi tewellutining 110 yilliqini xatirilesh murasimida échilish nutqi sözlimekte. 2024-Yili 5-may, myunxén.

Gérmaniyening miyonxén shehiride dunya Uyghur qurultiyi (d u q) qurulghanliqining 20 yilliqini xatirilesh munasiwiti bilen ötküzülüwatqan pa'aliyetning üchinchi künide, yeni 5-may küni “Sherqiy türkistan milliy inqilabining rehberliridin biri” dep qarilidighan exmetjan qasimi tewellutining 110 yilliqi xatirilendi. Merhum exmetjan qasimi 1914-yili tughulghan bolup, ikkinchi qétimliq “Sherqiy türkistan jumhuriyiti” ning rehbiri süpitide béyjinggha qarap uchqan sirliq “Ayropilan weqesi” de wapat bolghan. Shu waqitta u téxi emdila 35 yashqa kirgen idi.

Xatirilesh pa'aliyiti bashlan'ghanda aldi bilen d u q ning re'isi dolqun eysa söz aldi hemde bu qétimliq pa'aliyetning orunlashturulushi heqqide qisqiche melumat berdi.

RFA/Hebibulla Izchi

Arqidinla doktor alimjan inayetning riyasetchilikide péshqedem inqilabchi, d u q ning bash meslihetchisi qehriman ghojamberdi, istanbul uniwérsitétning piroféssori ömer qul, Uyghur akadémiyesi bash katipi abdulhemit qaraxan, kanada sherqiy türkistan jem'iyitining re'isi shawket imam we dunya Uyghur qurultiyi neshriyatining bashliqi abdujélil turan qatarliqlar ishtirak qilghan muhakime bashlandi. Ular oxshimighan nuqtilardin öz qarashlirini yighin ehli bilen ortaqlashti. Jümlidin “Merhum exmetjan qasimining hayati”, “Sherqiy türkistanning erkinliki we musteqilliqi yolidiki küreshliri”, “Exmetjan qasimining kishilik peziliti” qatarliq témilar boyiche merhumni eslep ötti.

Qehriman ghojamberdi shu qatarda köpchilikke melum bolghan “Exmetjan qasimining ayropilan weqeside qaza qilishi” heqqidiki pikri we izdinishlirini, shuningdek exmetjan qasimining “Sherqiy türkistan milliy inqilab tarixi” diki orni we rolini, shundaqla exmetjan qasimining herbiy kishiliki, peziliti heqqidiki köz qarashlirini otturigha quyup ötti.

Qehriman ghojamberdining pikriche, exmetjan qasimi xuddi muhemmet'imin bughra körsitip ötkendek “Sherqiy türkistanning erkinliki we musteqilliqi” üchün sitalinning we xitay kommunistlirining buyruqini qet'iy ret qilghan we buning üchün bedel töligen. U mushu ehwallarni bayan qilip kélip, bu halni tatar siyasetchi sultan galiyéw bilen sélishturup ötti. Bu munasiwet bilen qehriman ghojamberdi radiyomiz arqiliq özining bu heqtiki izdinishlirini we köz qarashlirini radiyo anglighuchilar bilen ortaqlashti.

RFA/Hebibulla Izchi

Istanbul uniwérsitétning piroféssori ömer qul uzun yillardin buyan merhum eysa yüsüp aliptékinning hayati we küresh musapisini tetqiq qilip, bu heqtiki höjjetlerni katalog qilip chiqqan. Uning qarishiche, bu arxiplardinmu exmetjan qasimining siyasiy hayati heqqidiki melumatlarni uchratqili bolidu. Shundaq bolghanliqi üchün u özining bir oqughuchisini exmetjan qasimi heqqide doktorluq dissértatsiyesi yézishqa yéteklep kelmekte. U mushu ehwallarni tonushturghach exmetjan qasimining kishilik peziliti heqqidiki köz qarashlirini bayan qilip ötti.

Bu söhbettin kéyin radiyomizning ziyaritini qobul qilghan ömer qul özining exmetjan qasimi heqqidiki köz qarashliri radiyo anglighuchilirimiz bilen ortaqlashti. Uning qarishiche, buningdiki bir nuqta shuki, exmetjan qasimini chüshinish üchün aldi exmetjan qasimi yashighan dewrni yaxshi chüshinish kérek.

Bu söhbettiki yene bir téma ziya semedining “Exmet ependi” romani boldi. “Teklimakan Uyghur neshriyati” ning bashliqi abdujélil turan “Exmet ependi” romanining neshir qilinish jeryani heqqide qisqiche chüshenche berdi. Uning pikriche, ziya semedi eyni dewrde exmetjan qasimi bilen dewrdash we sepdash bolghan kishilerning biri bolghanliqi üchün bu bir tarixiy roman bolsimu uningdiki weqelik we yilnamilar shu dewrdiki heqiqetni chiqish qilip yézilghan.

Abdujélil turan shu qatarda bu romanni neshir qilishining arqa körünüshi heqqidiki ehwallarni izahlap ötti. Uning éytishiche, türkiyede “Üch ependi” heqqide tetqiqat matériyalliri köp bolsimu, exmetjan qasimi heqqide yéterlik tetqiqat yoq؛ hetta bu heqte xatirilesh pa'aliyetlirimu bolmighan. U mushu ehwallarni omumlashturghan halda özining exmetjan qasimi heqqidiki köz qarashlirini radiyo anglighuchilar bilen ortaqlashti.

Exmetjan qasimi heqqidiki bu söhbet pütün salondiki tingshighuchilarni özige bekmu jelp qilghan bolup, köpchilikni hayajan'gha saldi. Uyghur akadémiyesining bash katipi aldulhamit qaraxan “Sherqiy türkistan wekilliri bilen gomindang wekilliri arisidiki diyaloglar”, “11 Bitimning imzalinishi we birleshme hökümet qurulghandin kéyin exmetjan qasimining bu hökümettiki roli” qatarliq témilar boyiche izdinishte qolgha keltürgen netijilirini otturigha quyup ötti. Abdulhamit qaraxanning qarishiche, exmetjan qasimi qatarliq kishilerning öz waqtida 11 bétimni imzalishini mu'eyyen tarixiy dewrning mehsuli, dep qarash mumkin.

Shawket imam bu heqte söz bolghanda “Exmetjan qasimi yalghuz ghulja xelqiningla emes, belki pütkül sherqiy türkistan xelqining qelbidin orun alghan” dep körsetti. Uning éytishiche, eyni waqitta ghuljidiki wang qadirning béghigha jaylashqan “Exmetjan qasimi qebrigahi” bir mehel ghulja yashliri toy qilghanda xatire süretke chüshidighan bir ziyaretgahqa aylan'ghan. Shuningdek herqaysi jaylardin ghuljigha kelgen sayahetchiler üchün bu yerge kélip xatire süretke chüshüsh we du'a qilish omumiy adetke aylinip ketken.

Exmetjan qasimi 20-esir Uyghur tarixidiki muhim tarixiy we siyasiy shexslerning biri. Melum bolushiche, 4-ayning 15-küni exmetjan qasimining tughulghan küni, dep qarilip kelmekte. Shunga d u q merhumning tewellutini qurultay dunyagha kelgenlikining 20 yilliqini tebriklesh pa'aliyiti bilen birge orunlashturushni muwapiq körgen.