Pul we hoquq erebler üchün qérindashliqtinmu muhimmu?

“Yéngi züriklikler géziti” ereb dunyasining Uyghur musulmanlirigha qiliwatqan asiyliqliri toghrisida toxtaldi.

Shiwétsariyede neshrdin chiqidighan “Yéngi züriklikler géziti” 6-dékabir “Xitay bilen bolghan munasiwet erebler üchün Uyghurlardinmu muhim” serlewhilik bir maqale élan qildi. Maqale “Béyjing musulman Uyghurlarni basturuwatidu. Biraq ularning diniy qérindishi bolghan ottura sherq musulmanlari buninggha perwa qilmaywatidu. Ereb hakimiyetliri süküt qilish bilenla cheklenmey, yene téxi Uyghurlarni tutup xitaygha qayturup bermekte. Pul we hoquq ular üchün qérindashliqtinmu muhim” dégen jümle bilen bashlan'ghan.

Maqalida weli we nurmemet isimlik ikki neper Uyghurning 11-ayning 20-küni se'udi saqchiliri teripidin tutulup, xitaygha qayturup bérilmekchi bolghanliqi, kishilik hoquq teshkilatlirining buninggha étiraz bildürgenliki eskertilgen.

Maqalida bayan qilinishiche, türkiyege qéchip chiqishtin ilgiri 2 qétim xitay türmiside yatqan 52 yashliq diniy zat weli bu yil 2-ayda hej üchün se'udi erebistan'gha barghan. Uning türkiyediki bir qétimliq nutqida “Xitay tajawuzchilirigha qarshi qoralliq küresh qilish” chaqiriqida bolghanliqi qolgha élinishining asasliq sewebige aylan'ghan.

Maqalida mundaq déyilidu: “Xitay hakimiyiti yéqinqi birqanche yilda shinjangda yüzligen ‛qayta terbiyelesh‚ lagérlirini qurdi. Bu lagérlar qanche yüzminglighan Uyghurlarning milliy kimlikini kommunistik partiyening ulughluqi arqiliq yuyup tügitish üchün layihelen'gen. Qoralliq islamchilar yaki musteqil sherqiy türkistan dölitining himayichiliri türmilerde ghayib boluwatidu. Biperwaliq bilen qilin'ghan bir éghiz söz yaki kichikkine heriket ‛idiyesi saghlam emes‚ dégen guman bilen tutqun qilishqa yétip ashidu.”

Maqalide se'udi erebistan we ereb birleshme xelipiliki teripidin tutulup chégradin qoghlap chiqirilghan yaki xitaygha qayturup bérilgen Uyghurlargha a'it doklatlarning mewjutluqi tilgha élinip, ötken yili 22 gherb döliti b d t gha sun'ghan birleshme xétide xitay hakimiyitining Uyghurlar üstidin yürgüzüwatqan basturush siyasitini eyibligende, 50 ke yéqin döletning xitayning milletler siyasitini himaye qilghanliqi we maxtighanliqi, bularning ichide musulman döletlerdin se'udi erebistan, ereb birleshme xelipiliki, misir, iran, iraq we pelestinlarningmu barliqi qeyt qilin'ghan.

Maqalide körsitishiche, gerche bu tizimlikte türkiyening ismi bolmisimu, biraq yéqindin buyan türkiyening weziyiti özgirishke bashlighan. 50 Mingdin artuq Uyghurning panahlinip turuwatqanliqi ilgiri sürülgen türkiyede yéqindin buyan xitaygha qarshi heriketler cheklimige uchrashqa we xitaygha qarshi shexsler qolgha élinishqa bashlighan. En'gliye axbarat tetqiqatchilirining ilgiri sürüshiche, Uyghurlarning türkiyedin heydep chiqirilghan yaki tajikistandin ibaret üchinchi bir dölet arqiliq xitaygha qayturup bérilgen weqelermu bolghan.

“Sherqiy türkistan ölimalar birliki” ning mu'awin re'isi turghunjan alawudun ependi bu heqte toxtalghanda, ereblerning Uyghurlar uchrawatqan zulumlargha biperwa pozitsiye tutushigha ereb dunyasining heqiqiy islamdin uzaqlishishi we xitayning ichki jehette musulmanlarni basturup, tashqi jehette özlirini musulmanlarning dostidek körsitidighan ikki yüzlimichilik siyasitining tesir körsetkenlikini tilgha aldi.

Diqqetni téximu tartidighini, 56 islam döliti eza bolghan “Islam hemkarliq teshkilati” 2019-yilliq doklatida Uyghurlar uchrawatqan zulum toghriliq bir éghizmu söz qilmighan. Belki amérika we yawropadiki islam dinini kemsitish hadisilirige köplep sehipe ajratqan. Xitayni taxta béshigha élip qoyghan. 2019-Yili mezkur teshkilatning tashqi munasiwetler bölümi bu teshkilatqa eza bolmighan musulmanlar ammisini qoghdash heqqide bir qarar qobul qilghan. Qararda “‛islam hemkarliq teshkilati‚ xitay xelq jumhuriyitining musulman xelqlerge ghemxorluq qilish jehette körsetken tirishchanliqlirigha medhiye oquydu,” déyilgen.

2019-Yili 2-ayda se'udi erebistan shahzadisi muhemmed bin salman béyjingni ziyaret qilghanda “Biz xitayning dölet bixeterliki üchün térrorluq we ashqunluqqa qarshi tedbirlerni qollinish hoquqini qollaymiz we uninggha hörmet qilimiz,” déyish arqiliq xitayning Uyghurlar üstidin élip bériwatqan basturushlirini himaye qilghan.

Gérmaniyening stutgart shehiridiki Uyghur ziyaliysi abdushükür hajim mezkur maqalide otturigha qoyulghan mezmunlargha qarita özining qarashlirini ipade qilip ötti.

Maqalide teswirlinishiche, musulman döletlirining diniy qérindishi bolghan Uyghurlar uchrawatqan zulumlargha süküt qilishigha asasliqi iqtisadiy mesile hem téxnika éhtiyaji seweb bolmaqta iken. Xitay bir jehettin ereb néfitining asasliq chong xéridari bolsa, yene bir jehettin ereblerning asasiy ul eslihe qurulushlirigha zor miqdarda meblegh salghuchi yaki shérik bolghuchi hésablinidiken. Xitaylar ular bilen hemkarlashqanda, gherb démokratik ellirige oxshash ‛döletni qanun bilen idare qilish, kishilik hoquqni qoghdash‚ deydighanlarni tilgha almaydiken. Belki buninggha perwayi pelekken. Köpligen ereb döletliri barghanséri xitaygha béqindi haletke chüshüp qalmaqta iken. Xitayning xu'awéy G5 tor éqimini ereb döletliride omumlashturush qurulushliri dawam qiliwétiptu. Ereblerning kelgüside yadro énirgiyesi, quyash énirgiyesi éléktr istansilirini qurush, sün'iy hemrahqa ige bolush jehetlerdiki téxnikigha bolghan éhtiyajini xitay qandurushi mumkin iken. Buning üchünmu musulman qérindishi bolghan Uyghurlarning derd-elemliri ularning xiyaligha kirip chiqmaydiken. Erebler üchün pul we hoquq qérindashliqtinmu muhim iken.