“Xitayning dölet halqighan basturush xewpi we buninggha qarshi amérikaning inkasi”

Amérika dölet mejlisi qarmiqidiki “Xitay ishliri ijra'iye komitéti” bir chaqirghan ispat anglash yighinida mezkur komitétning re'isliridin kéngesh palata ezasi jif mérkiliy ependi (Jeff Merkley) yighin échilish nutqi sözlimekte. 2022-Yili 15-iyun, washin'gton.

Yéqinda amérikadiki kishilik hoquq organliridin “Erkinlik sariyi” xitay qatarliq mustebit döletler hakimiyetlirining amérika tupraqlirida turup qiliwatqan chégra halqighan bésim siyasitining derijisi we kölimi heqqide bir etrapliq doklat élan qilip, uni amérika dölet mejlisige yollighanidi. “Amérikadimu bixeter emes: amérika tupraqliridiki dölet halqighan basturush” dep mawzu qoyulghan bu doklatta amérikada yashawatqan Uyghurlar, tibetler, xongkongluqlar, démokratlar, öktichilerlerning özliri kelgen döletlerdiki mustebit hakimiyetlerning tehdit, parakendichilik sélish, nazaret qilish, péyigha chüshüsh we hetta jismaniy hujum qatarliq ziyankeshlikige uchrawatqanliqi tepsiliy yorutulghan. Doklatning asasliq nuqtisini xitay hökümitining chégra halqighan bésimi teshkil qilghanidi.

Mana bu doklatta tilgha élin'ghan jiddiy mesililer tüpeylidin amérika dölet mejlisi qarmiqidiki “Xitay ishliri ijra'iye komitéti” bir ispat anglash yighini chaqirghan.

Congressional-Executive Commission on China

15-Iyun küni ötküzülgen “Xitayning dölet halqighan basturush xewpi we buninggha qarshi amérikining inkasi” mawzuluq ispat anglash yighini amérika hökümiti we tashqi ishlar minsitirliqining xitayning amérika tupraqlirida qiliwatqan chégra halqighan bésim herikitige qandaq amallar arqiliq taqabil turuwatqanliqini, yene qandaq xizmetlerni qilidighanliqini anglashni meqset qilghaniken.

Mezkur komitétning re'isliridin kéngesh palata ezasi jif mérkiliy ependi (Jeff Merkley) yighinda qilghan échilish sözide “Xitay hökümitining Uyghurlar, xongkongluqlar, tibetler, xitay öktichiliri we bashqilargha qiliwatqan dölet halqighan zulumining erkinlik sariyi öz doklatida qeyt qilghandek, dunyadiki eng murekkep, yershariwi we keng kölemlik” likini eskertken. U, xitayning biwasite tehdit sélish, parakende qilish, nazaret qilish, yurtliridiki uruq-tughqanliri arqiliq bésim qilish, péyigha chüshüsh we hetta jismaniy jehettin ziyan yetküzüsh qatarliq usullarni qollan'ghandin sirt, xelq'ara saqchi orgini (INTERPOL) ni suyi'istémal qiliwatqanliqini éytqan.

Kéngesh palata ezasi jéf mérkiliy sözide dölet halqighan basturushni bir terep qilish üchün hökümetning barliq amallarni ishqa sélishi kéreklikini, buni bir terep qilishta hökümet, dölet xewpsizliki, edliye, xezine, soda qatarliq tarmaqlarning hemmisining mes'uliyetni üstige élishi kéreklikini, dunya miqyasida tonushni östürüp, mezkur dölet halqighan basturush taktikilirining xelq'ara sistémida omumlishishining aldini élish üchün diplomatik alaqilerni ishqa sélishi kéreklikini tekitligen.

Arqidin yighinda xitay ishliri ijra'iye komitéti re'isliridin awam palata ezasi jeymis makgowrn (James McGovern) söz qilghan. U amérika tupraqlirida turup yüz bériwatqan dölet halqighan bésim heqqide toxtalghanda erkin asiya radi'osi Uyghur bölümi xizmetchilirining mesilisini mexsus tilgha alghan.

U mundaq dégen: “Shinjangda yüz bériwatqan insaniyetke qarshi turush jinayiti qatarliq pakitlarni xewer qilish üchün estayidilliq bilen ishlewatqan erkin asiya radiyosidiki Uyghur amérikaliqlarning hoquqliri bizning asasiy qanunimizdiki axbarat erkinliki boyiche qoghdilidu. Biraq xitay hökümiti ularning yurtliridiki tughqanlirini jazalash arqiliq ularni jimiqturushqa urunup kelmekte. Gülchéhre xoja, 2018-yili mana bu komitétqa guwahliq bérip özining on nechche tughqinining yoqap ketkenlikini, ularning xitay teripidin yolgha qoyulghan jaza lagérlirigha tutulghanliqidin eminlikini éytqan”

Awam palata ezasi jeymis makgowrn sözide kishilik hoquqi söz témisi bolghanda hedep igilik hoquqni pesh qilidighan xitayning bashqa döletlerning igilik hoquqini depsende qilidighan heriketler bilen shughulliniwatqanliqini eskertken. U bu mesilige qarita keng kölemlik diqqet qozghalghanliqidin xursen bolghanliqini bildürgen.

Bu ispat anglash yighinida guwahliq bérish üchün amérika tashqi ishlar ministirliqining puqralar bixeterliki, démokratiye we kishilik hoquq ishlirigha mes'ul mu'awin ministiri uzra ziya xanim we amérika ana weten xewpsizlik ministirliqining (U. S. Department of Homeland Security) Xelq'ara ishlargha mes'ul mu'awin ministiri séréna xoy xanim teklip qilin'ghan.

Aldi bilen yighinda uzra ziya xanim söz qildi. U xuddi amérika tashqi ishlar ministiri antoniy bilinkén yéqinda qilghan sözide “Xitay peyda qiliwatqan riqabetning kölimi we da'irisi amérika diplomatiyesi üchün ilgiri körülüp baqmighan derijidiki sinaq” dep teswirligendek xitayning dölet halqighan bésiminingmu bügünki dunyadiki eng murekkep, keng tarqalghan basturush ikenlikini bildürgen. U amérika baydén hökümitining xewpke taqabil turush üchün köp tereplimilik istratégiyeni yolgha qoyup, tehditning tarqilishi we tesirini azaytishqa tirishiwatqanliqini éytqan.

U buningda “Pütün hökümet we memuriy organlirining izchil türde öz-ara masliship, xitayning dölet halqighan basturush heriketlirige a'it istixbaratlardin toluq xewerdar bolup, tonushni östürüsh, shérik döletler bilen bundaq uchurlarni ortaqlishish, ziyankeshlikke uchrighuchilarni kéreklik menbeler bilen teminlesh, jawabkarliqqa tartish yollirini elalashturush qatarliq tedbirlerni” ishqa séliwatqanliqini, tashqi ishlar ministirliqining yene xitayning dölet halqighan ziyankeshlikige eng köp uchrawatqan Uyghurlar, tibetler, falunggung muritliri, xongkongluqlar bilen yéqindin hemkarlishiwatqanliqini bildürgen.

Uzra ziya xanim yene amérika hökümitining bu mesilini ünümlük hel qilish üchün xitay xelq jumhuriyitining jawabkarliqini sürüshtürüshni ilgiri süridighanliqini, buninggha qarshi sözlep chiqqan jesur kishilerni yéqindin qollaydighanliqini, hökümetning yene wiza cheklimisi, meblegh sélish cheklimisi, dölet halqighan basturushni ilgiri sürüshke ishlitidighan téxnikilargha qaritilghan éksport kontrolluqi we elwette amérikida qanun'gha xilap qilmishlarni sadir qilghuchilarni tekshürüsh we erz qilish qatarliq wasitilerni qollinidighanliqini bildürgen.

Uzra ziya xanim yene, xitay hökümitining ziyankeshlikke uchrighuchilarni üchinchi dölettin qayturup kétish xewpige qarshi xeter astidiki shexslerge diplomatiyelik qolayliq yaritish yaki shu 3-dölet hökümetliri bilen alaqiliship bu shexslerning qayturulmasliqigha kapaletlik qilishni kücheytidighanliqinimu tekitlep ötken.

Arqidin yighinda amérika dölet xewpsizlik ministirliqining xelq'ara ishlargha mes'ul mu'awin ministiri séréna xoy söz qilghan. Sérina xanim sözide xitayning dölet halqighan bésimigha misal süpitide asasliq Uyghurlarning mesililirini körsetken.

Séréna xanim sözide amérika dölet xewpsizliki ministirliqining xitayning dölet halqighan basturush herikitining ziyankeshlikige uchrighuchilar jümlidin Uyghurlar, Uyghur di'asporasi bilen dawamliq alaqini kücheytidighanliqini bildürgen. Sérina xanim Uyghurlar uchrawatqan basturushlarni tilgha alghanda munularni dégen: “Amérika we dunyaning herqaysi jayliridiki Uyghur jama'iti tor hujumlirigha, tehditke, ijtima'iy alaqe supiliri arqiliq qiliniwatqan parakendichilikke duch kéliwatidu. Amérikada oquwatqan birqisim Uyghurlar a'ililirining iqtisadiy yardimi xitayning bésimi bilen üzülüp qalghanliqtin dawamliq oqushtin mehrum qaldi. Bezi shexsler bolsa xitayning saxta uchur teshwiqatining ziyankeshlikige uchridi. Uyghur di'aspora teshkilatlirining tor betliri we Uyghurlarning élxetliri tor hujumlirigha uchridi. Xitay hökümiti shexslerni yallap, uniwérsitétlarda xitaygha paydiliq bolmighan namayish we bashqa pa'aliyetlerge qatnashqan, teshkilligen Uyghurlargha, tibetlerge, xongkongluqlargha we bashqa kishilerge parakendichilik saldi. Eng muhimi, amérikada yashaydighan Uyghur, tibet we xongkongluqlarning xitaydiki a'ile ezaliri da'im öch élish, tutup turush we chégradin chiqishni cheklesh qatarliq ehwallargha duch kéliwatidu. . . .”

Séréna xanim sözi dawamida yene özlirining yuqiridiki mesililerni hel qilish üchün öz qarmiqidiki herqaysi tarmaqlar bilen yéqindin hemkarliship, ularni Uyghur jama'iti we bashqilarning mesililirini hel qilishqa heriketlendüruwatqanliqini, buning Uyghurlarning köchmenlik ishlirini tézlitish, bixeterlikige kapaletlik qilish qatarliqlarni öz ichige alidighanliqini bildürgen. Sérina xanim yene özlirining amérikadiki Uyghur qatarliq jama'etler bilen bolghan alaqinimu kücheytip ularning mesililirini ünümlük hel qilishning yollirini izdewatqanliqini, bundin kéyin bu xil tirishchanliqlarning dawamliq kücheytilidighanliqini bildürgen. Qisqisi sérina xanim amérika dölet xewpsizliki ministirliqining barliq amallar bilen xitayning chégra halqighan bésimigha taqabil turush üchün toluq wede béridighanliqini tekitlep ötken.

Mezkur yighin Uyghurlarning amérikada turupmu xitayning chégra halqighan bésimigha uchrash mesilisini hel qilish yolida étilghan ehmiyetlik qedemlerning biri bolup, amérikadiki Uyghur herikiti teshkilati bu yighinni qarshi aldi.

Uyghur herikiti teshkilati bu heqte élan qilghan bayanatida amérika hökümiti we dölet mejlisining xitayning chégra halqighan zulumining derijisi we kölimining sel qarashqa bolmaydighan derijide jiddiylikini tonup yetkenlikidin xursen bolghanliqini eskertish bilen birge, amérika hökümitini, qanun chiqirish organlirini, siyasetchilerni we adettiki puqralarnimu bu mesilige estayidil mu'amile qilishqa we uninggha ünümlük taqabil turushning yollirini tépip chiqishqa chaqirghan.