Esir halqighan layihe: “Xitayning Uyghurlargha séliwatqan zulumlirining bash-axiri” (1)

Muxbirimiz eziz
2020.09.18
JamesMillword-DahliaPeterson-ChinasSystemOfOppression.png Jorji tawn uniwérsitétining proféssori jéymis milward we uning yardemchisi dalya pétérson élan qilghan “Xitayning shinjangdiki zulum sistémisi: uning bashlinishi we cheklinishi” namliq tetqiqat doklati.
brookings.edu

Xitay hökümitining Uyghur diyaridiki siyasiy basturush herkiti pütün dunyagha melum bolghandin kéyin buni keskin tenqidlesh chuqanliri ichide yene buningdiki mahiyetlik mesililer heqqide köpligen so'allar otturigha chiqishqa bashlidi. Ene shu so'allarning biri nöwette köpligen sahe birdek “Qirghinchiliq” dep atawatqan zor paji'e dunyagha melum bolghiche buning qandaqlarche diqqettin xaliy qalghanliqi boldi. Washin'gton shehridiki eng chong aqillar merkizining biri bolghan broking instituti del mushu mesilige qarap chiqish üchün tonulghan Uyghurshunas, jorji tawn uniwérsitétining proféssori jéymis milward we uning yardemchisi dalya pétérsonni bu heqte bir tetqiqat doklati teyyarlashqa teklip qilghan idi. Ene shu telep boyiche 14-séntebirde élan qilin'ghan “Xitayning shinjangdiki zulum sistémisi: uning bashlinishi we cheklinishi” namliq doklatta buningdiki bir qisim mesililerge tarixiy tereqqiyat nuqtisidin jawab bérildi.

Aptorlarning qarishiche, Uyghurlar duch kéliwatqan nöwettiki ijtima'iy kirizis gerche 21-esirning béshida xitay xelq jumhuriyiti bilen baghlinishliq halda otturigha chiqqan bolsimu, buning mahiyetlik yiltizi emiliyette buningdin esirler ilgirila bix tartqan iken. Bolupmu manjular qurghan ching impériyisining 1758-yili ottura asiyaning bir parchisi bolghan Uyghurlar diyarini bésiwélishi bilen ular bu rayonni yerlik beglerning wakaliten bashqurushi bilen idare qilip kelgen. Emma demalliqqa bu rayonni mustemlikeleshtürüshke küch serp qilmighan. Ching xandanliqining axirqi mezgillirige, yeni 19-esirning axirlirigha kelgende ching impériyesi “Shinjang” dep yéngidin nam qoyulghan bu zéminni xitaylashturushqa resmiy yosunda urunup körgen. Emma ularning bu urunushi meghlup bolghan hemde bu jaygha köchürüp kélin'gen xitay déhqanlirining köp qismi xitaygha qaytip ketken. Aridin nechche on yil ötüp 1940-yillirigha kelgende gomindang hökümiti bu rayon'gha putini tiqishqa ülgürgen hemde tézdin bu rayon'gha bir milyon xitay köchmenni köchürüp, omumi nopusi shu waqitta töt milyonche bolghan bu rayonni mustemlikileshtürüshke intilgen.

Söhbitimiz jeryanida proféssor jéymis milward bu heqte mundaq dédi: “Xitay kompartiyesining shinjangdiki siyasitini ching impériyisi we gomindang hökümitining bu rayonda ijra qilghan tedbirlirige sélishturushumda men bu tedbirler we siyasetler bir-birige uliship dawam qildi, démekchi emesmen. Elwette ularning otturisida nurghun üzükchilikler bolghan. Derweqe xitay kompartiyesining shinjangdiki siyasetliri xitay kompartiyesi 1949-yili hakimiyetni qolgha alghandin kéyin otturigha chiqqan. Shinjanggha xitaylarni köchürüsh ishi emiliyette manjularning chyenlong impératori zamanisida sichu'endiki namrat xitaylarni köchürüshtin bashlan'ghan. Ular ürümchi we tengri taghning shimaliy qismidiki jungghariye wadisigha köchürülgen. Emma gomindang dewride bu xil zor nopus köchürüshke anche chong imkan bolmighan. Gerche yalta yighinida gomindang hökümitining shinjangdiki hökümranliqi üchün bir muhim qedem élin'ghan bolsimu yene bir yaqtin shimaldiki ili rayonida ikkinchi qétimliq sherqiy türkistan jumhuriyitining qurulushi bilen bu ish téximu mumkin bolmighan. Yene kélip gomindang hökümitining bundaq zor kölemlik nopus köchürüshni tamamlighudek iqtisadiy quwwiti hemde shinjangni toluq kontrol qilghudek siyasiy qudriti bolmighachqa bu ish shundaq tashlinip qalghan. Xitay hökümranliri bolsa qedimki zamandiki ‛leshkerlerning boz yer échishi‚ heqqidiki riwayetlerdin ilhamlinip axirqi hésapta mustemlikeleshturushning yéngi wastisi bolghan ishlepchiqirish qurulush bingtu'enini qurup chiqti.” 

Jéymis milwardning pikriche, xitay xelq jumhuriyiti qurulghandin kéyin gomindang hökümitining Uyghur diyaridiki hökümranliqini xitay kompartiyesi ötküziwalghan. Sherqiy türkistan jumhuriyiti hökümitining rehberliri sirliq ayrupilan weqeside qaza qilghandin kéyin xitay hökümiti türkiy tilliq yerlik kadirlardin “Sherqiy türkistanning aptonomiye hoquqini inkar qilidighan” bir türküm kishilerni tallap, yéngi rehbiriy kolléktip hasil qilghan. Bu ishlarni tamamlighandin kéyin xitay hökümiti gomindang qalduq qoshunliridin 80 mingdin artuq kishini teshkillep “Shinjang ishlepchiqirish-qurulush bingtu'eni” namidiki yéngi mustemlike aparatini berpa qilip chiqqan. Ene shundin kéyinla xitaylarning nopus köchürüsh arqiliq bu rayonni mustemlikige aylandurush arzusi emelge éshishqa bashlighan. Shuningdin buyanqi 50 yil mabeynide xitay hökümiti déhqanchiliq meydani, sana'et karxaniliri, emgek lagiri, türme hemde yéqinqi mezgillerdiki “Qayta terbiyelesh merkizi” qatarliq mu'esselerni berpa qilip özlirining bu jaygha bolghan hökümranliqini rawrus mustehkemligen.

Halbuki, bu jeryanda barliqqa kelgen ijtima'iy, iqtisadiy we siyasiy jehetlerdiki teqsimatta barghanséri köp kishiler tengsizlik hadisilirini, shuningdek yerlik xelq bolghan ‍uyghurlarning barghanséri yeklinip bir chetke chiqirip qoyulghanliqini körüp yetkendin kéyin bu xil tengsizlik, yeklesh we chekleshke nisbeten türlük qarshiliq herketliri otturigha chiqqan. Emma xitay kompartiyesi derhalla 2000-yilliridin bashlap otturigha chiqishqa bashlighan “Térorluqqa qarshi dunyawi urush” ning shamilida Uyghurlarning naraziliqi we qarshiliqini birdek “Térorluq” qa baghlap basturushqa kirishken.

Bu heqte söz bolghanda proféssor jéymis milward mundaq dédi: “Kishiler herqachan shinjang rayonida toxtimastin weqe chiqip turidu, bu ehwal hazir barghanséri éghirlishiwatidu, bolupmu Uyghurlar da'im xitay hökümitige yaki kompartiyesige qarshi shundaq qiliwatidu, dep qaraydu. Derweqe bir qisim hadisiler qarimaqqa heqiqetenmu shundaq bolghandek körünidu. Bolupmu 1998-yilidin 2008-yilighiche bolghan mezgilge qaraydighan bolsaq buning tinch bir dewr bolghanliqini bayqaymiz. Ene shu waqittin kéyinki on yilgha qaraydighan bolsaq, bolupmu lagirlar bashlan'ghiche bolghan mezgilde naraziliq we qarshiliqning yüksilip mangghanliqini körimiz. Shu ariliqta béyjing, kunming qatarliq jaylarda töt qétimliq zorluq herkiti yüz berdi. Bezi kishiler bu hadisilerni térorluq, dep qaridi. Emma xitay hökümiti Uyghurlarning hökümetke qarshi herqandaq pikrini birdek térorluq, dep qaridi. Bolupmu adettiki normal diniy étiqadning hemmisi térorluqning ispati bolup qaldi. Bundaq xata di'agnoz téximu zor qarshiliqqa seweb boldi. Emma xitay hökümiti héchqachan buningdiki seweb-netije munasiwitige qarap béqishni xalimidi. Emdi qaraydighan bolsaq Uyghurlarning din bilen baghlinishliq barliq pa'aliyiti esebiylik we térorluq bolup qaldi. Emma xitay hökümiti bu qarshiliq we naraziliqning özlirining siyasetlirige we bu siyasetlerning meghlubiyitige qarita otturigha chiqqan inkas ikenlikini körmidi.”

Proféssor jéymis milwardning pikriche, herqétim mushu xildiki atalmish “Térorluq” weqeliri heqqide söz bolghanda xitay hökümiti özlirining ötken yérim esirde Uyghurlar diyarining “Tereqqiyati” üchün qanchilik meblegh salghanliqini köp qétim tekitlep kelgen. Bolupu 2000-yili bashlan'ghan “Gherpni zor kölemde échish” qurulushi buningdiki eng zor misal bolup qalghan. Halbuki, bu jeryan'gha nezer salghinimizda bu ghayet zor qurulushqa sélin'ghan mebleghning néfit qézish, tömür yol yasash, paxta mehsulatini kéngeytish we bashqa hul mu'esse qurulushi qatarliq xitay hökümitining iqtisadiy ghol tomurigha “Jan qoshidighan” türlerge serp qilin'ghanliqini, Uyghurlar diyaridiki yerlik xelqqe buning qilchilik menpe'eti yetmigenlikini körüsh yétish mumkin iken.

Söhbitimiz jeryanida proféssor jéymis milward bu toghrisida mundaq dédi: “Méningche, men bu xil pikirni otturigha qoyghan birdin-bir kishi emes. Chünki köpligen mutexessler bu nuqtini tekitlep ötken. Ötkenki mezgillerde iqtisadiy tereqqiyat amilining roli heqqide köpligen muhakimiler bolup ötti. ‛medeniyet zor inqilabi‚ din kéyin xitay hökümiti shinjang rayonining iqtisadiy tereqqiyatqa muhtaj ikenlikini köp qétim tekitlidi. Buning bilen mushu nuqtini chöridigen halda bir qatar tedbirler tüzüp chiqildi. Ene shuning eng chongi 2000-yillarda ‛gherbni zor kölemde échish‚ dégen namda otturigha chiqti. 2010-Yiligha kelgende ‛shinjanggha nishanliq yardem bérish‚ namida yéngi programma bashlandi. Buning bilen milyard-milyard som meblegh qilip sélindi. Emma buningda biz diqqet qilidighan bir nuqta shuki, shinjangdiki bu tereqqiyatni xitay hökümiti 1950-yillardin tartipla bingtu'enni güllendürüsh yoli bilen ishqa ashurmaqchi bolghan. Shuning bilen bu xil ‛tereqqiyat‚ sho'ari astida biz barliq güllinish we tereqqiyatlarning yuquridin töwen'ge qarap méngiwatqanliqini, yeni bu xil tereqqiyatning sherqtiki béyjing we shangxey dégendek jaylar üchün bolghanliqini, emma qeshqer we xoten qatarliq jaylarda heqiqi menidiki tereqqiyatning bolmighanliqini körduq. Chünki shinjanggha meblegh salghan bu ölke we sheherler bay boldi. Emma shinjangning buningdin menpe'etdar bolghanliqidek menzire barliqqa kelmdi.”

Uyghurlargha qaritilghan sistémiliq zulum mukemmel yosunda ijra bolushqa bashlighanda bolsa buning yene köp tereplime amillargha, jümlidin gherp dunyasi bilenmu melum derijide baghlinishliq ikenliki ashkara bolushqa bashlidi. 

Hörmetlik radiyo anglighuchilar! bu programmining dawamigha qiziqsanglar diqqitinglar kéyinki anglitishimizda bolsun.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.