Firansiyede chiqidighan “Azadliq géziti” xitayning firansiyediki Uyghurlarning péyigha chüshkenlikini ilgiri sürdi

4-Iyun tyen'enmén weqesi munasiwiti bilen Uyghur, tibet, xitaylar birlikte qilghan namayishidin körünüsh. 2015-Yili 31-may, parizh.

Firansiyede chiqidighan “Azadliq géziti” xitayning muhajirettiki Uyghurlargha tehdit sélish qilmishliri toghrisida zor hejimlik maqale élan qildi.

Xitayning Uyghur diyaridiki jaza lagérliri mesilisige yéterlik derijide sehipe ajritalmay kéliwatqan firansiye metbu'atliri firansiye prézidénti makronning 3 künlük xitay ziyariti esnasida köpligen maqalilerni élan qildi. Buning ichide “Azadliq géziti” 3-noyabir élan qilghan “Firansiyediki Uyghurlar nazaret qilinmaqta” namliq zor hejimlik maqale alahide diqqetni tartidu.

Maqaligha “Ghelite pochta boyumi, namsiz téléfon. . . Dunyaning herqaysi jayliridiki shinjangliq bu musulman milletning ezaliri xitay hakimiyitining nazariti we tehditige yoluqmaqta, xitay hakimiyiti hazir az dégende 1 milyondin artuq insanni lagérgha soliwaldi” dégen ibare söz béshi qilin'ghan. Maqale mezkur gézitning tehrirati teripidin shu künidiki bash maqale süpitide élan qilin'ghan hemde 1-we 2-betni igiligen.

Maqalide Uyghur diyaridiki milyonlighan musulmanlarning jaza lagérlirigha qamilip éghir zulumlargha uchrawatqanliqini 2018-yili 8-ayda b d t irqiy ayrimichiliqqa qarshi turush komitéti otturigha qoyghandin buyan nurghunlighan kishilik hoquq teshkilatlirining bu heqiqetni delilligenliki bayan qilinidu. Maqalide yalghuz sherqiy türkistandiki Uyghurlar küchlük teqib astigha élinipla qalmay, belki muhajirettiki Uyghurlarningmu xitayning nazariti hem tehditige yoluquwatqanliqi misalliri bilen etrapliq sherhlinidu.

Maqalida bayan qilinishiche, firansiyede yashaydighan jesur isimlik bir Uyghur yash bu yil “Firansiye Uyghur jem'iyiti” ge eza bolup uzun ötmey xitaydin kelgen kengliki 8 santimétir, uzunluqi yérim métir kélidighan bir pochta boyumini tapshurup alidu. Pochta xaltisi üstige a'ilisidin kelgenliki éniq bilinip turidighan xitayche adrés yézilghan bolup, uning gumanini qozghaydu. Chünki a'ilisidikiler bilen uzundin buyan alaqisi üzülüp qalghan jesur öyidikilerning lagérda ikenlikini, uning üstige öyide xitayche xet yazalaydighan kishilerning yoqlighini, bolupmu hazirqidek weziyette héchkimning chet'eldiki uruq-tughqanlirigha pochtidin bir nerse ewetelmeydighanliqini oylap heyran bolidu.

Téximu heyran qalarliqi, uning öyidikiler jesurning hazirqi adrésini bilmeydighan bolup, jesur téléfon nomurinimu yéngidin özgertken, nawada öyidikiler qoyup bérilgen teqdirdimu bu yéngi nomurni bilishi mumkin emes iken. Yene kélip, a'ilisidikiler bilen héchqandaq alaqe bolmighan bir chaghda xitaydin bashqa kim qorqmay bir nerse eweteleydu? bularni oylighan jesurning xiyalidin hetta “Xitay bu pochta buyumining ichige qerellik partlaydighan bomba orunlashturup qoyghanmidu?” dégenler kéchip, endishige chüshidu.

Maqalida bayan qilinishiche, bu pochtidin ewetilgen nersiler sapla méwe-chéwe we yel-yémishler bolup, ichidin kimning ewetkenlikige da'ir uchur yaki xet chiqmaydu. Oxshashla firansiyede yashaydighan sübhi isimlik bir Uyghur yashmu ashundaq bir pochta boyumi tapshurup alidu. U pochta boyumini tapshurup élishtin heptiler ilgiri xitayche “Wéyshing” dep atilidighan uchur wasitisidin bir uchur tapshurup alidu. Uningda sübhige pochtidin bir nerse ewetilidighanliqi yézilghan. Emma kimning, néme ewetidighanliqi eskertilmigen. Derweqe, sübhi bu pochta boyumini tapshurup alghandin kéyin ichidin bir parche xet chiqidu. Xette firansiyediki xitay konsulini izdishi lazimliqi bayan qilin'ghan.

“Firansiyediki Uyghurlar nazaret qilinmaqta” namliq bu maqalide yuqiriqi détallar asas qilin'ghan halda xitayning muhajirettiki Uyghurlargha tehdit sélish shekilliride özgirishler boluwatqanliqi, xitayning sherqiy türkistandiki Uyghurlarni toluq teqib astigha élip bolghandin kéyin, mana emdi qolini chégra sirtigha uzartip, chet'eldiki héchbir Uyghurni bosh qoyuwetmeslikke urunuwatqanliqi yorutup bérilidu.

Maqalide xitay hakimiyitining ilgiri chet'eldiki Uyghurlargha biwasite téléfon qilish, ijtima'iy uchur wasitiliride xet yézip alaqe qilish, hetta wetendiki urugh-tughqanlirini ishqa sélish qatarliq wasitilerni qollinip muhajirettiki Uyghurlarni boy sundurush, tizginlesh, héch bolmisa tehdit sélip qorqutush taktikilirini qollinip kelgen bolsa, hazir taktikilirini yéngilap pochtidin bir nerse ewetish arqiliq “Sen nedila bolma, bizning nazaritimizdin qutulalmaysen, bizge qarshi chiqsang aqiwiting xeterlik” dégen signalni bériwatqanliqini ispatlash eserning ghol témisigha aylandurulghan.

Xitayning amérikadiki, awistraliyediki, kanadadiki, türkiyediki we bashqa ellerdiki Uyghurlargha mushu xil charilerni qollinishqa bashlighanliqi ilgiri sürülgen mezkur eserde, norwégiyediki Uyghurlarning bu xildiki mesililerni öz dölitining munasiwetlik organlirigha melum qilghanliqi misal élin'ghan.

Norwégiye Uyghur komitétining re'isi, “Uyghur edliye arxipi ambiri” ning mes'uli bextiyar ömer ependi bizni bu xususta etrapliq melumatlar bilen teminlidi. Uning bildürüshiche, norwégiyediki Uyghurlar xitayning bu tehditlirini hökümetke melum qilghandin kéyin, xitayning norwégiyediki elchixanisi özini aqlap bayanat élan qilishqa mejbur bolghan.

Xitayning chet'eldiki Uyghurlargha tehdit sélip özliri üchün xizmet qildurushqa, bash egdürüshke urunush qilmishlirining uzun yillardin buyan dawamliship kéliwatqanliqini eskertken d u q ning mu'awin re'isi perhat muhemmidi ependi nöwette xitay hakimiyitining d u q we uning terkibidiki teshkilatlarda xizmet qiliwatqan siyasiy aktiplargha hujum qiliwatqanliqini tekitlidi.

Bextiyar ependining bildürüshiche, xitayning bundaq bir charini ishqa sélip chet'eldiki Uyghurlargha tehdit sélishtiki asasiy meqsiti muhajirettiki Uyghur milliy dewasini yoqitish yaki ze'iplitishtin ibaret iken.