Uyghur teshkilati: “Xitay Uyghur mesiliside wolkiswagén arqiliq gérmaniyeni görüge éliwaldi”

Gérmaniye wolkswagén(Volkswagen) shirkitining ürümchidiki tarmiqi.

Uyghur rayonining merkizi ürümchidiki aptomobil ishlepchiqirish zawutini taqashni izchil ret qilip kéliwatqan gérmaniye aptomobil shérkiti-wolkiswagonning rayondiki zawutida aptomobil ishlepchiqirishni dawamlashturushta dawamliq ching turushi, shundaqla zawutning xizmet shara'itini maxtishi yene munazire qozghighan.

Shiféld hallam uniwétsitétining kénnidi merkizi qatarliq orunlar, wolkiswagénni zapchas bilen teminleydighan xitay teminligüchilerning Uyghur mejburiy emgikige chétishliq ikenlikini qeyt qiliwatqan bir waqitta, wolkiswagénning ürümchidiki zawutining yuqiri ‍ölchemlik meshghulat élip baridighanliqi, ishchilarning nachar mu'amilige uchrighanliqigha a'it héchqandaq alamet bayqimighanliqini qeyt qilishi, gérmaniyediki Uyghur teshkilatliri we kishilik hoquq organlirining qattiq naraziliqigha uchrighan.

Melum bolushiche, wolkiswagén shirkitining mudiriyet ezasi we shirketning xitay dériktori ralf bransitatér 2-ayning 16-we 17-künliri wolkiswagénning ürümchidiki zawutini ziyaret qilghan. Uning ziyarettin kéyin taratqulargha qilghan sözi ‍eslidinla bar bolghan naraziliqni téximu kücheytken. “Jenubiy xitay etigenlik pochtisi” gézitining bildürüshiche, ralf bransitatér ziyarettin kéyin muxbirlargha “Ürümchidiki zawut xitaydiki bashqa barliq shérik zawutlargha ‍oxshash.” “Bizning shériklirimiz ijabiy muhit we muwapiq xizmet shara'itigha kapaletlik qilishqa nahayiti köngül bölidu” dep körsetken.

Wolkiswagén ürümchide zawut qurghan birdin-bir chet el aptomobil shirkiti bolup, bu uning tunji qétim ürümchidiki zawuti yerlik xelqni “Ijabiy muhit we muwapiq xizmet shara'iti bilen teminlimekte” dep ‍aqlishi emes. Nupuzluq tetqiqatchilarning qeyt qilishiche, ralf bransitatérning sözi zawuttiki ishchilar bilen alaqe qurushning müshkül bolsimu, mumkinlikini körsitish bilen bir waqitta, aldin orunlashturulghan bundaq ziyaretning bu zawuttiki mejburiy emgekni éniqlashta ehmiyetsiz ikenlikini ipadileydiken.

En'giliye shiféld hallam uniwérsitéti hélina kénnidi merkizining dériktori, proféssor lawra murféy 28-féwral ziyaritimizni qobul qilip mundaq didi: “Hetta wolkiswagén wekilining sözi Uyghur rayonidiki zawutta ishleydighan ishchilar bilen alaqe baghlash müshkül bolsimu, biraq mumkinsiz emeslikini körsitip berdi. Lékin uning pilanliq orunlashturulghan bundaq ziyarettin érishken herqandaq uchurining bu zawuttiki mejburiy emgekni éniqlashta yaki teminligüchilerni bayqashta héchqandaq ehimiyiti yoq.”

Proféssor murféyning éytishiche, ralf bransitatér ürümchidiki zawutta élip barghan ziyariti, wolkiswagénning Uyghur mejburiy emgiki bilen bolghan munasiwétige da'ir téximu köp su'al peyda qilghan. Lawra murféy mundaq deydu: “Wolkiswagén yene uning teminligüchilirining xitayning bashqa jayliridiki we dunyaning bash jayliridiki zawutlirini teminlishi, ularning Uyghur mejburiy emgikige qandaq baghlinishliq ikenlikige da'ir su'allargha jawab bermidi. Shunga, méningche bu ziyaret téximu köp su'al we téximu köp jawab bérilishini otturigha chiqardi.”

Kishilik hoquq teshkilatlirining bu yerdiki wolkiswagén'gha bolghan naraziliqining asasi tügüni, uning ürümchidiki zawutida ishleydighan xizmetchilirige tutqan mu'amilisi yaki uning Uyghur mejburiy emgek küchlirini ishlitiwatqanliqi emes, belki ularni zapchas bilen teminligüchi xitay shirketlirining Uyghurlarni “Namratliqtin qutquzush” namidiki döletning mejburiy emgek programmisigha keng kölemlik qatnishiwatqan shirketler ikenliki, shundaqla wolkiswagénning “Irqiy qirghinchiliq” boluwatqan bir rayonda normal ishlepchiqirish bilen shughullinishidur. Dunya Uyghur qurultiyi bilen gérmaniyediki “Tehdit astidiki xelqler teshkilati” 28-féwral küni ortaq bayanat élan qilip, ralf bransitatérning ziyariti, wolkiswagénning ürümchidiki zawuti we uning Uyghur mejburiy emgek mesilisidiki pozitsiyesini qattiq tenqid qilghan.

Dunya Uyghur qurultiyi bérlin ishxanisining dériktori gheyur qurbanning éytishiche, wolkiswagénning ürümchidiki zawuti xitayning qattiq telep qilip turuwélishi astida qurulghan iken.

U, eyni waqitta xitayning ürümchide zawut qurushni qattiq telep qilip turuwélishining “Éniq bir siyasiy telep” ikenlikini bildürdi. Gheyur qurbanning körsitishiche, xitay wolkiswagénni görüge élish arqiliq gérmaniyening Uyghurlar mesilige qarita qattiq pozitsiye bildürüshining aldini alghan. Gheyur qurban bu uning “Gérmaniyeni Uyghur qirghinchiliqigha qarita dadil qedemlarni alalmaydighan bir orun'gha chüshürüp qoyush üchün oynighan oyuni” dédi.

Lékin “Jenubiy xitay etigenlik pochtisi” ning bildürüshiche, ralf bransitatér taratqulargha qilghan sözide, zawut ashxanisining birqanche tildiki lewhesi, shundaqla ashxanida halal tamaq bérilidighanliqi, Uyghur ishchilirining ikki medeniyet bayrimida qoyup bérilidighanliqini bildürüp: “Zawut bashqurghuchilirining az sanliq millet ishchilirini rahet hés qildurushqa tirishidighanliqi” ni éytqan. Lékin halal tamaq we bir qanche xil tildiki lewhe-taxtaylarning qandaq bolup bu zawutta hazirgha qeder mewjut ikenliki melum emes.

Halbuki, xitay hökümiti 2017-yili bashlan'ghan chong tutqunda milyonlighan Uyghur, qazaq we bashqa musulman türkiy milletlerni türme, lagérlargha qamash, éshinche emgek küchi süpitide bashqa jaylargha yötkesh bilen bir waqitta, “Halal” dégen sözni cheklep, buninggha a'it barliq marka, lewhe, taxtilarni birdek élip tashlighan, shundaqla Uyghurlarning newroz bayrimi, qurban héyt, rozi héytlirini tebriklishini chekligen. “Halal” dégen söz Uyghur rayonida “Diniy radikalliq” ning ipadisi, dep qaralghan idi.

Proféssor murféyning éytishiche, wolkiswagénning wekili özining herkitini aqlighan bolsimu, lékin u tunji qétim Uyghur rayonida weziyetning 2015-yildin bashlap özgergenlikini étirap qilghan. Proféssor murféy: “Wolkiswagén weziyettiki jiddiy ‍özgirishni bilip turup néme üchün rayondiki ishlepchiqirishini dawamlashturidu?” dep su'al qoydi.

U mundaq deydu: “Wolkiswagénning wekili Uyghur élidiki weziyetning 2015-yili jiddiy basturushqa özgergenlikini étirap qilghan. Bu del wakiswagénning bu rayonda ishlepchiqishni bashlighan waqti bolup, kéyinki 4 yil mabeynide ishlepchiqirishi muqim dawamlashti. Bu yerdiki su'al wolkiswagén rayonda éghir basturush boliwatqanliqini bilip turup néme üchün ishlepchiqirishini yene dawamlashturidu?”

Lawra murféyning éytishiche, wolkiswagénning bilip turup rayonda ishlepchiqirishini dawamlashturishi, jiddi'iy tedbir qollinishni telep qilidiken.

U mundaq dédi: “Bu wolkiswagén wekilining tunji qétim Uyghur rayonida Uyghurlargha qarita basturush boluwatqanliqini étirap qilishini anglishimizdur. Bu ehwal jiddiy tekshürüsh élip bérishni, bolupmu emeliy tedbir qollinishni telep qilidu”. Xitay wolkiswagénning eng chong aptomobil baziri bolup, u 2018-yili xitayda 4 milyon 200 ming aptomobil satqan. Lékin uning 2022-yildiki aptomobil sétishi töwenlep, 3 milyon 180 minggha chüshken.

“Jenubiy xitay etigenlik pochtisi” ning éytishiche, nöwette wolkiswagénning ürümchidiki zawutining 240 neper ishchisi bar bolup, uning 17 pirsentini Uyghurlar teshkil qilidiken. Xewerde uning ishchisi eng köpeygen waqtida 670 ke yétip barghaliqini bildürgen.