“5-Féwral ghulja qirghinchiliqi” Uyghurlar uchrawatqan irqiy qirghinchiliqning bir parchisidur

Xitay hökümiti 1997-yili 5-féwral küni, ghulja yashlirining tinch yol bilen élip barghan namayishini qanliq basturghan.

1997-Yili 2-ayning 5-küni yüz bergen ghulja yashlirining xitay hökümitige qarshi naraziliq namayishi qanliq basturulghan idi. Shuningdin buyan, “5-Féwral ghulja qirghinchiliqi” muhajirettiki Uyghurlar teripidin xatirilinip kelmekte. Mezkur qanliq weqe shu dewrlerni bashtin kechürgen Uyghurlarda paji'elik eslimilerni qaldurghan.

5-Féwral ghulja qirghinchiliqining yüz bérishige seweb bolghan weziyet, xitay hökümitining namayishni qanliq basturushi we bu basturushtin kéyin ghuljada dawamliq yüz bergen weqelerning tepsilati hazir 30 yashtin töwen bolghan Uyghur yashliri üchün yenila qarangghu halette turmaqta.

Nöwette kanadada yashawatqan gülshen abduqadir xanim, 1997-yili 2-ayda ghuljada bu qanliq weqe yüz bergen mezgilide ili téléwiziye istansida muxbir bolup ishlewatqan iken. U eyni chaghdiki xatiriliri we chet elge chiqqandin kéyin toplighan matériyallar asasida, 2020-yili “5-Féwral arxipliri” namliq kitabining 1-qismini neshr qildurghan. 2021-Yili mezkur kitabining 2-qismini toruntoda neshr qildurup, muhajirettiki Uyghurlarni mezkur tarixi weqe heqqidiki qimmetlik tarixiy melumatlar bilen teminligen.

Gülshen abduqadir xanim radiyomiz ziyaritini qobul qilip, 1997-yili qanliq basturulushqa uchrighan “5-Féwral ghulja qirghinchiliqi” ni xitayning Uyghurlargha yürgüzüwatqan irqiy qirghinchiliq basturushlirining dunyagha ashkarilinishi, dep körsetti.

Melum bolushiche, shu yillarda ghulja yashliri arisida ewj alghan zeherlik chékimlik we eydizge qarshi turush üchün, ghulja yashliri özlükidin teshkillinip, “Meshrep” guruppiliri bilen potbul komandilirini qurghan. Emma ghulja yashlirining meshrep guruppiliri we putbol komandiliri uzun ötmeyla xitay hökümiti teripidin cheklen'gen. Xitay da'irilirining Uyghur ballar we ayallarning xitay sheherlirige aldap élip kétilishi, zeherlik chékimlikning yamrap kétishige süküt qilishi we héchqandaq tedbir qollanmasliqi, ghulja xelqining qattiq naraziliqini qozghighan.

Gülshen xanimning 1997-yili 2-ayning 5-künidiki namayish ehwali heqqide éytishiche, abduxélil abdumijitning meshrep guruppisidiki 200 din artuq yash, 5-féwral küni ghulja kochilirigha chiqip, tinch sheklidiki naraziliq namayishini bashlighan. Namayish shu küni kech qanliq basturulghan'gha qeder, Uyghur yashlirining üzlüksiz qoshulushi bilen namayishchilar qoshuni zoriyip, 1000 din éship ketken. Namayish basturulghandin kéyin, ghuljadiki pütkül meshrep guruppiliridiki yashlar türküm-türkümlep tutqun qilin'ghan. Eger bashqa meshrep guruppisidiki yashlarmu bu namayishqa qatnashqan bolsa, shu kündiki namayishchilar sanining 10 mingdin éshishi mumkin iken.

Gülshen abduqadir xanim yene 5-féwral ghulja yashlirining namayishi qanliq basturulghandin kéyin, 1997-1998-yillar ghuljada yüz bergen birqanche qétimliq qoralliq qarshiliq heriketlirinimu tilgha élip ötti.

U bu qarshiliq heriketlirining kéyinki mezgillerde “5-Féwral qirghinchiliqi” yaki “5-Féwral inqilabi” dep teriplinishige seweb bolghanliqini tekitlidi. U, “5-Féwral ghulja weqesi” ni Uyghurlarning xitaygha qarshi qoralliq küreshlirining muhim bir parchisi, dep atidi.

YouTube

Eyni yilliridiki bu qirghinchiliqqa shahit bolghan Uyghurlardin amérikadiki Uyghur pa'aliyetchisi nurmemet musabay ependimu melumat bérip ötti.

Uning bildürüshiche, xitay hökümiti ghuljadiki Uyghur yashlirining bu namayishidin qattiq endishe qilip, saqchi, qoralliq saqchi, apsharka we köydürgüch qorallarni ishlitip, namayishni qanliq basturghan.

Shu qétimliq namayish heqqide ashkarilan'ghan melumatlargha qarighanda, eyni chaghda xitay da'iriliri ikki heptigiche ghuljada herbiy halet yürgüzüp, öymu-öy kirip nechche minglighan bigunah Uyghurni tutqun qilghan. 2-Ayning 5-küni tutulghan nechche yüzligen Uyghur yash üsti ochuq bir meydan'gha toplinip, qélin qarning üstide yalang'ayaq méngishqa mejburlan'ghan we yuqiri bésimliq shilankida su chéchip put-qollirini tonglitiwetken. Put-qolliri üshshüp ketkenlerning put-qolliri késiwétilgen. Abduxélil abdumijit, tursun seley qatarliq meshrep guruppilirining yigit bashlirigha ölüm jazasi bérilgen. Muddetsiz qamaq jazasi we 10 yildin yuqiri qamaq jazalirigha höküm qilin'ghanlar sani nechche yüzdin ashqan.

Nurmemet musabay ependining bildürüshiche, “5-Féwral ghulja qirghinchiliqi” Uyghurlar yillardin buyan uchrap kelgen irqiy qirghinchiliqning bir qismi bolup, bu weqe Uyghurlarning xitay hökümitige qarshi küreshlirining héch waqit toxtimighanliqining bir ispati iken.

Uning bildürüshiche, “5-Féwral ghulja qirghinchiliqi” yüz berginige gerche bu yil yigirme yette yil bolghan bolsimu, emma xitay da'iriliri bu qirghinchiliqning tepsilatini hazirgha qeder ashkarilimighan. Xitay hökümiti Uyghurlarning heqliq qarshiliqlirini heqsizleshtürüsh üchün, mezkur weqeni “Xelq'ara térrorluq heriketliri” ge baghlap körsitishke urun'ghan.

Nurmemet ependining tekitlishiche, Uyghurlar irqiy qirghinchiliqni bashtin kechürüwatqan bir millet bolush süpiti bilen “5-Féwral ghulja qirghinchiliqi” gha oxshash qanliq weqelerni estin chiqarmasliqi, uning heqiqiy ich yüzini xelq'ara jem'iyetke toluqi bilen anglitishi zörür iken.