Gérmaniye xitay bilen bolghan iqtisadiy hemkarliqqa qarshi muhim qedemlerni basmaqta

Gérmaniyede neshrdin chiqidighan “Iqtisad heptiliki géziti” 2–aprél “Xitayda qandaq qilghanda bazarni asas qilghan halda kishilik hoquq depsendichilikige zerbe bergili bolidu?” namliq bir maqale élan qilindi. Maqale “Xitay yüz minglighan Uyghurlarni jaza lagérlirigha qamighanliqi üchün yawropa ittipaqi axiri uninggha jaza yürgüzdi. Bazar igilikimu bu jazaning bésimini ashurushning bezi amilliri bilen teminleydu” dégen jümle bilen bashlan'ghanidi.

Maqalida bayan qilinishiche, birqanche ayliq talash – tartishlardin kéyin gérmaniye bash ministir anjila merkil, fédératsiye emgek ministirliqining ministiri hubertus he'il, fédératsiye tereqqiyat yardem ministirliqining ministiri gérd müller, fédératsiye iqtisad ministirliqining ministiri pétér altmayer qatarliqlarning qatnishishi bilen gérmaniye parlaménti aldimizdiki düshenbide yéngi “Teminlesh zenjiri qanuni” ning tunji layihesini maqullighan. Ministirlar nahayiti teste maqullan'ghan bu qanunni “Tarixiy bösüsh” dep atighan.

Maqalida izahlinishiche, yéngi “Teminlesh zenjiri qanuni” ning gérmaniye iqtisadigha élip kélidighan ziyini zor bolsimu, emma kishilik hoquq depsendichilikige qarshi turush üchün gérmaniye bu bedelni tölishi lazim iken we bu qanun xitaygha téximu zor bésim hem ghayet zor ziyan élip kélidiken.

Mezkur qanunning hazirche ashkarilan'ghan qismidiki maddilargha asaslan'ghanda, gérmaniyening 3000 din artuq xizmetchisi bolghan shirketliri bu qanunni 2023–yili 1–ayning 1-künidin bashlap ijra qilidiken. 1000 Din artuq xizmetchisi bolghan shirketler 2024–yilidin bashlap ijra qilidiken. “Teminlesh zenjiri qanuni” ning asasiy négizi: teminlesh zenjiride kishilik hoquq depsendichiliki we mejburiy emgek bilen alaqisi bolghan herqandaq shirket we arichi shirketler bilen bolghan iqtisadiy alaqini üzüsh iken.

Nöwette gérmaniyening xitayda 5200 shirkiti tijaret qiliwatqan bolup, bularning ichide siméns, w w, hugo bös qatarliq xizmetchilirining sani nechche onmingdin halqighan chong shirketlerning sani az emesken. Bu shirketlerning xitaydiki zawutlirida qanche yüzminglighan xitay ishchilar ishleydiken. Bu shirketler xitayning qanche onminglighan soda shirketliri bilen chétishliq iken. Mubada “Teminlesh zenjiri qanuni” ijra qilinsa, nurghunlighan xitaylar ishsiz qélish bilen birge, yene nurghunlighan xitay shirketliri halak bolidiken.

Gérmaniyediki weziyet analizchisi, d u q tetqiqat merkizining mudiri enwer ehmet ependining bildürüshiche, yéngi “Teminlesh zenjiri qanuni” gérmaniyening Uyghurlarni qollap, xitaygha qarita jaza yürgüzüsh üchün basqan emeliy qedemlirining biri bolup hésablinidiken.

Gérmaniye metbu'atlirida 31 – mart élan qilin'ghan “Uyghurlarni qoghdash kérekmu yaki xitaygha sétiwétish kérekmu? moda sana'iti duch kelgen müshkülat” namliq maqalida, dunya paxta mehsulatining 20 pirsentini teshkil qilidighan shinjang paxtisini sétiwélishni nurghunlighan gherb shirketlirining arqa – arqidin ret qiliwatqanliqi, yawropa ittipaqi we amérika bashliq gherb döletlirining xitaygha qarita jazalarni kücheytishi seweblik nurghunlighan dangliq moda sana'itining Uyghurlarning kishilik hoquq mesilisige köngül bölmey ilaji yoq bir weziyetke yüzliniwatqanliqi ilgiri sürülgenidi.

Norwégiyediki Uyghur ziyaliysi bextiyar ömer ependining tekitlishiche, gherbning xitaygha qarita arqa – arqidin yürgüzüwatqan jazaliri sherqiy türkistan mesilisini dunya siyasitining merkizidiki muhim téma haligha keltürüp, xitaygha nisbeten éghir bésim shekillendürmektiken.

“Xitayda qandaq qilghanda bazarni asas qilghan halda kishilik hoquq depsendichilikige zerbe bergili bolidu?” namliq maqalida mundaq déyilidu: “Yawropa ittipaqining tashqi ishlar ministirliri aqiwet Uyghurlargha zulum salghan xitayning kishilik hoquq depsendichiliki bilen alaqisi bolghan 4 shexs we bir orginigha jaza yürgüzdi. Xitay hakimiyitining Uyghurlargha séliwatqan échinishliq zulumliri heqiqetenmu ishen'güsiz derijige yetken we insaniyetsiz idi. Xitay Uyghur millitige yürgüzüwatqan bu jazani herbir shexske qeder kéngeytken. Mana bundaq bir arqa körünüsh asasida, yawropa ittipaqining kishilik hoquqni talliwélishtin bashqa charisi yoq idi, eger u özlirige bolghan ishenchni saqlap qalimen dése. Chünki yawropa ittipaqi we uninggha eza döletler özlirini dunya miqyasida kishilik hoquqning terghibatchiliri dep qaraydu. Gérmaniyemu mana emdi teminlesh zenjiri qanuni qobul qilip, bu qedemni basti”.

31-Mart gérmaniyening döletlik téléwiziye qanili bolghan a r d da élan qilin'ghan “Xitay yawropaning portliri we toshush paraxotlirini qandaq igiliwaldi?” namliq maqalida ilgiri sürüshiche, yawropa ittipaqi xitaygha qarita simwol xaraktérlik jazalarni yürgüzüsh bilenla cheklinip qalmasliqi, xitayning iqtisadiy gewdisini yawropa tupraqliridin siqip chiqirish lazim iken. Hazir xitayning dölet igilikidiki shirketliri yawropaning 14 déngiz portigha pay qoshqan we özlirining qoshumche portlirini quruwalghan bolup, xitayning “Bir belwagh, bir yol” pilani namida yürgüzüwatqan iqtisadiy tajawuzini jiddiy cheklesh tedbirlirini élish zörür iken.