Gordon chang: “Xitaygha tutqan pozitsiyemiz natsistlar gérmaniyesige tutqan pozitsiyemiz bilen oxshash bolushi kérek”

Muxbirimiz nur'iman
2021.02.04
Gordon chang: “Xitaygha tutqan pozitsiyemiz natsistlar gérmaniyesige tutqan pozitsiyemiz bilen oxshash bolushi kérek” 2001-Yili élan qilinip zor tesir qozghighan “Xitayda yüz bergüsi yimirilish” namliq kitabning aptori gordon chang ependi.
wikipedia.org

Xelq'ara jinayi ishlar adwokati, diplomat we proféssor béz wen shak xanim nyu-york unwérsititi qanun instituti, résis qanun we bixeterlik merkizi teripidin chiqirilidighan “Peqetla bixeterlik” zhurnilida “Uyghurlargha qaritilghan irqiy qirghinchiliq: amérikaning partiye ayrimay irqiy qirghinchiliqini békitishining qanuniy asasi” serlewhilik bir maqale élan qilghan.

Maqalide “Xitayning Uyghurlargha yürgüzüwatqan zorawanliqning alahidilikini xelq'ara we amérika qanunidiki irqiy qirghinchiliqning éniqlimisi boyiche éytqanda, xitay hakimiyiti Uyghurlargha ‛irqiy qirghinchiliq‚ élip bériwatidu,” déyilgen. Maqalide xitay dölet organliri we yuqiri derijilik emeldarlarning biwaste mes'ul bolushi bilen Uyghurlargha irqiy qirghinchiliq élip bériwatqanliqi ispatlar bilen otturigha qoyulghan.

Maqalide yene “Irqiy qirghinchliqqa qarshi turush ehdinamisi” diki 5 madda, yeni melum bir topluqning ezalirini keng kölemde öltürüsh؛ melum bir topluqning ezalirigha éghir jismaniy we rohiy jehettin ziyan yetküzüsh؛ melum bir topluqning turmush shara'itigha qesten ziyan sélish؛ melum bir topluqning ichide tughulushning aldini élishni meqset qilghan tedbirlerni qollinish؛ melum bir topluqtiki balilarni bashqa bir topluqqa mejburiy ötküzüp bérish qatarliq jinayetler Uyghurlar uchrawatqan zulumlar bilen sélishturulghan.

Éniqlimilargha qarighanda, Uyghurlar irqiy we diniy kimliki jehettin xitaylardin tüptin perqliq bir topluq bolghanliqi üchün “Irqiy qirghinchiliqqa qarshi turush ehdinamisi” boyiche qoghdilidighan topluq qatarigha kiridiken.

Yazghuchi maqaliside Uyghurlargha yürgüzülüwatqan wehshiylikning “Irqiy qirghinchiliq” dep étirap qilinishida talash-tartish qiliniwatqan eng muhim nuqtini otturigha qoyghan. U xitay hökümitining Uyghurlarni keng kölemde jismaniy jehettin yoq qiliwetmigen bolsimu, emma ularni tamiqi, taziliqi, shara'iti nachar muhitta uzun muddet ishlitish arqiliq asta xaraktérlik öltürüwatqanliqini tekitligen.

“Irqiy qirghinchliqqa qarshi turush ehdinamisi” boyiche Uyghurlar uchrawatqan qiynaq, basqunchiliq we jinsiy zorawanliqlar “Éghir jismaniy we rohiy jehettin ziyan yetküzüsh” arqiliq irqiy qirghinchiliqni teshkil qilidighan maddilarning ikkinchisige chüshidiken. Muwapiq yémeklik, su, turalghu, kiyim-kéchek, taziliq shara'iti bolmighan muhitta tutup turush, kishlerni heddidin ziyade ishlitish qatarliqlar xelq'ara jinayi ishlar sot mehkimisining maddilirigha asasen “Asta xaraktérliq ölüm” ni keltürüp chiqiridighan irqiy qirghinchiliq türige kiridiken.

Amérikadiki xitay weziyet analizchiliridin gordon chang ependi bu heqte mundaq dédi: “Xitay hakimiyiti Uyghur, qazaq qatarliq étnik milletlerge ‛irqiy qirghinchliq‚ élip bériwatqanliqi éniq. 1948-Yili imzalan'ghan ‛irqiy qirghinchliqqa qarshi turush ehdinamisi‚ ge amérika we xitay her ikki dölet imza qoyghan bolup, ularning ‛irqiy qirghinchliq‚ ni toxtitish mes'uliyiti bar. Démekchi bolghinim, xitayning Uyghurlargha yürgüzüwatqan ‛irqiy qirghinchiliqi‚ ni toxtitish üchün bizning exlaqi mes'uliyitimiz bolupla qalmasti'in, belki yene qanuniy mes'uliyitimizmu bar.”

Maqalide körsitilishiche, balilarni éliwélish, yeni yataqliq mektep namida ata-anisidin ayrish, yashta chong ayallarni mejburiy tughmas qilish we yash qizlarni ‛toy qilish‚ namida mejburiy xitaylardin baliliq bolushqa yüzlendürüsh, xitay nopusini téz sür'ette Uyghurlar rayonigha yötkesh qatarliqlar istratégiyelik assimiliyatsiye qilishqa kiridiken.

Amérika yehudiylar mejlisining nyu-york shöbisidiki rafa'il lémkin mundaq dégen: “‛irqiy qirghinchiliq‚ peqet bir söz emes, u wede, u ümid. U aliburun ijra qilishqa tégishlik qanun'gha aylan'ghan. Emeliyette bu qanun bundin kéyin yoqitish, keng kölemlik adem öltürüsh, jaza lagérliri, tughmas qilish, a'ilini parchilashtek qilmishlar yüz bermesliki kérek, dégenliktur.”

Gordon chang ependi amérikaning 21-esirdiki bu “Irqiy qirghinchiliq” ni toxtitish üchün sabiq tashqi ishlar ministiri mayik pomiyoning qararini emeliyleshtürüshi kéreklini tekitlidi. U mundaq dédi: “Amérikaning qilidighan birinchi ishi xitay hakimiyiti bilen bolghan munasiwitini üzüsh. Amérikaning xitay bilen bolghan munasiwiti asasliqi soda munaswiti. Xitay bilen qilghan her bir soda xitayni ashu qirghinchiliqni dawam qilidighan meblegh bilen teminligenlik bolidu. Shunga xitay bilen bolghan munasiwetni toxtitish qanuniy wezipimizdur.”

U yene munularni qoshumche qildi: “Bizning bu mesilide xitaygha tutqan pozitsiyemiz natsistlar gérmaniyesige tutqan pozitsiyemiz bilen oxshash bolushi kérek. Biz ‛irqiy qirghinchiliq‚ ni toxtitish üchün choqum emeliy heriketke ötüshimiz kérek. Epsuslinarliqi, 1930-1940-yillarda emeliy heriketke ötüshke uzun waqit ketken idi. Bu qétim yaxshiraq qilishimiz kérek.”

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.