Social Media
Amérika awam palatasining ikki töwen komitéti 17-awghust küni Uyghurlar heqqide birleshme guwahliq yighini chaqirip, xitayning Uyghur diyaridiki kishilik hoquq depsendichilikige qandaq xatime bérish, amérika bashchiliqidiki xelq'ara jem'iyet buninggha qandaq inkas qayturush qatarliq mesililerni muzakire qilip, mutexessis we kishilik hoquq pa'aliyetchilirining bu mesilidiki teklip-pikirlirini anglidi.
Yighinda xelq'ara shirketlerning xitay bilen bolghan sodidiki payda-ziyanni dep Uyghur diyaridiki wehshiliklerlerni körmeske séliwatqanliqi otturigha qoyuldi, bolupmu amérika waskétbol jem'iyiti (NBA) ning bu mesilidiki pozitsiyesi alahide tenqid qilindi. Yighinda jumhuriyetchi awam palata ezasi mark grén, 2017-yili tramp hökümitining köchmenlerni cheklishige qarshi chiqqan NBA ning xitay bazirini dep Uyghurlarning depsende qilinishigha süküt qilghanliqini eyiblidi.
Mark grén NBA "Urushchi" komandisining meshqawuli stiwén kérning yuqiriqi mesilide prézidént trampni tenqidligenliki, lékin bir milyon Uyghurning lagérlarda xarlinishi we basqunchiliqqa uchrishigha ün chiqarmighanliqini tekidlidi. U mundaq dédi: "NBA Bilen kérge nisbeten bu eyiblinish erziydu, lékin xitayning exlaqsizliqigha köz yumidu. Xitaydiki musulmanlar jazalinip, bir milyon adem jaza lagérlirigha qalmalsa we basqunchiliqqa uchrawatsa, uning qelbidiki exlaqiy jasaret nede qaldi?" dep körsetti.
Mark grénning tekitlishiche, eger Uyghurlar 8-esirde xitayni ikki qétim qutquzup qalmighan bolsa, bügün xitay mewjut bolmighan yaki uning tarixi pütünley perqliq bolattiken. U mundaq deydu: "Xitayning qiliwatqanlirini eyipleshke tégishlik. Eger Uyghurlar 8-esirde uni qutquzup qalmighan bolsa, belkim u bügün mewjut bolmighan yaki tarixi pütünley perqliq bolghan bolatti. Eyni waqitta tang sulalisi en lushen-shi siming topilingida aghdurulush girdabigha bérip qalghanda, Uyghurlar uning ishenchlik ittipaqdishi ikenlikini ispatlap, tang sulalisinining chang'en we loyangni qayturuwélishigha yardem qilidu we uni ikki qétim qutquzup qalidu."
Yéqinda amérikaning tenterbiye qanili ESPN, NBA ning ürümchidiki meshiq bazisida oqughuchilarning kemsitishke uchraydighanliqi, oqughuchilarni da'im hökümet xadimlirining we xitay meshqawullirining xorlaydighanliqini ashkarilighan. Amérika kéngesh palata ezasi marsha blekborn NBA gha xet yézip, uning paydini dep Uyghur diyaridiki kishilik hoquq depsendichilikige köz yumghanliqini eyibligen. NBA Ning mu'awin komissari mark tatum bu yil 21-iyul marsha blekbornning xétige jawab qayturup, özlirining ürümchidiki meshiq bazisi bilen bolghan alaqisining üzülgenlikige bir yildek bolghanliqini bildürgen.
17-Awghust ötküzülgen yighinda "Xitay arxipi" namliq tor zhurnilining mes'ul muherriri jésika batké guwahliq bérip, NBA ning mesilisi xitayning dunya iqtisadi bilen qanchilik baghlinip ketkenlikidek jiddiy bir mesilini namayan qilip bergenlikini bildürdi.
Jésika batké mundaq deydu: "Bu mesile xitayning dunya iqtisadigha qanchilik zich baghlinip ketkenlikidek jiddiy bir so'alni namayan qildi. Elwette, biz bu mesilige duch kelgen birdin-bir dölet emes. Mesilen, gérmaniyening wolkéswagén shirkiti buning misali, wolkéswagénning Uyghur diyarining merkizi ürümchide zawuti bolsimu, lékin u nechche qétim bu rayonda néme ishlarning boluwatqanliqidin xewiri yoqluqini éytqan. Qisqisi, bu shirketlerning bu rayondiki qoyuq soda alaqisi ularni sükütke mejburlawatidu."
Yighinda dunya Uyghur qurultiyining re'isi dolqun eysamu guwahliq bérip, amérikaning xitayning Uyghur diyaridiki qilmishini "Irqiy qirghinchiliq" dep békitshini telep qildi. U mundaq deydu: "Biz yene rayonda yüz bériwatqan qorqunchluq ré'alliqning xaraktérini békitip, uni muwapiq söz bilen ipadileshke éhtiyajliq. Biz amérika we xelq'ara teshkilatlarning rayondiki ré'alliqni 'irqiy qirghinchiliq' dep étirap qilishini telep qilimiz."
Dolqun eysaning tekitlishiche, amérika yene Uyghur diyarida ishlepchiqirilghan barliq mehsulatlarni birdek cheklishi kérek iken. U: mundaq deydu: "Men yene mejburiy emgekni cheklesh qanun layihesini tézrek maqullashni semimiylik bilen telep qilimen. Lékin hökümet dölet mejlisige qarap turmasliqi kérek. Amérika derhal heriketke kélip, Uyghur diyarida ishlepchiqirilghan barliq mehsulatlarni mejburi emgekning mehsulati, dep élan qilishi kérek. Bu amérika istémalchilirining xitayning irqiy qirghinchiliq xaraktéridiki mejburiy emgekide ishlepchiqirilghan maska, kiyim-kéchek we pemidur qiyamlirini sétiwélishining aldini alidu."
Yighinda awam palata ezasi téd yuxo xitayning kishilik hoquq depsendichikiliki bilip turup, ulardin mehsulat sétiwalghan shirketlerning tenqid qilinishi kéreklikini bildürdi. Téd yuho mundaq deydu: "Shundaqla biz shinjangdin mehsulat sétiwalidighan shirketlerge shinjangda néme ishlarning yüz bériwatqanliqini chüshendürüshimiz kérek. Biz noqul dölet mejlisila emes, amérika jem'iyiti we barliq gherb démokratik doöletlirimu bu shirketlerni eyiblishi, ularning iqtisadiy matorini xitaydin ayriwétishi kérek."
Téd yuxo yene özlirining Uyghur diyarida qoralliq jeset köydürüsh orunlirining qurulghanliqi, ayallargha mejburiy tughmas qilish élip bérilghanliqi heqqidiki doklatlarni körgenlikinini bildürüp, xitay bu rayonni xelq'araning nazaret qilishigha yol qoyushi kérekliki, eger doklattikiler rast bolup chiqsa, uning jawabkarliqqa tartilishi kéreklikini bildürdi.
Téd yuxo mundaq deydu: "Eger biz asswitis we gérmaniyediki bashqa ölüm lagérlirida yüz bergen qilmishlarng heqiqeten qayta yüz bermesliki kéreklikige, biz buninggha bir dölet bolush süpitidila emes, xelq'ara jama'et bolush süpitidimu ishensek, biz buninggha xatime bérishimiz, xitay özining siyasitini échiwétip, közetküchiler we taratqularning rayonda tekshürüsh élip bérishigha yol qoyushi, ochuq-ashkara bolushi, eger doklattikiler rast bilsa, xitay jawabkarliqqa tartilishi kérek."
Melum bolushiche, bdt kishilik hoquq aliy komissari mishél bashiléy ilgiri bir qanche qétim Uyghur rayonida tekshürüsh élip bérishni iltimas qilghan bolsimu, lékin xitay uninggha shert qoshup, uning rayondiki xalighan jayni tekshürüsh telipini ret qilip kelgen.
Amérika awam palatasining wediyo arqiliq ötküzülgen mezkur guwahliq yighini awam palata tashqi ishlar komitétining asiya-tinch okyan töwen komitéti bilen awam palatasining nazaret we islahat komitéti terkibidiki dölet bixeterlik töwen komitétining sahibxaniliqida chaqirildi. Yighinda yene kishilik hoquq közitish teshkilatining xongkongda turushluq tetqiqatchisi maya wangmu guwahliq berdi.
