Кирис симис: “хитайниң адәм ичкий әзалирини мәҗбурий йиғивелиштәк вәһший қилмиши чоқум тохтитилиши керәк”
2022.05.13

Америка дөләт мәҗлиси том ләнтос кишилик һоқуқ комитети 12-май күни мутәхәссисләр вә гуваһчиларниң қатнишиши билән “хитайдики адәм ичкий әзалирини мәҗбурий йеғивелиш һәққидә дәлил-испатларни тәкшүрүш” дегән темида торда испат аңлаш йеғини өткүзгән.
Мәзкур йеғинға адәм ичкий әзалирини мәҗбурий йиғивелишқа даир тәтқиқат билән шуғуллиниватқан мутәхәссисләрдин лагерлар вә униң хитайдики мәҗбурий адәм ичкий әзалирини йөткәш билән болған мунасивити һәққидә системилиқ тәтқиқат елип бериватқан “коммунизм қурбанлири фонди” ниң мутәхәссиси етан гутман (Ethan Gutman) әпәнди вә хитайдики адәм ичкий әзалирини ианә қилиш қаидилири һәққидики тәтқиқати билән тонулған тәтқиқатчи мәтийү робиртсон (Matthew Robertson) қатарлиқлар қатнашқан болуп, улар хитайдики мәҗбурий адәм ичкий әзалирини йөткәшкә даир дәлил-испатларни оттуриға қойған.
Етан гутман әпәнди сөз қилип, өзиниң йеқинқи үч йилдин буян түркийә, қазақистан вә қирғизистандики 20 дин артуқ лагер шаһитлирини зиярәт қилиш давамида топлиған дәлил-испатлири һәққидә тохтилип, мундақ деди: “лагердин икки хил түрдики кишиләр балдур қоюп берилгән, бири 18 яш әтрапидики яшлар. Булар мәҗбурий әмгәк үчүн лагердин йөткәлгән. Иккинчиси болса 25-яштин 35-яшқичә болған яшлар, асаслиқ 28 яш әтрапида. Бу инсанниң физикилиқ җәһәттин таза йетилгән вақти болуп хитай дохтурхана системиси бу яш өлчимини хитайниң адәм ичкий әзалирини йөткәш үчүн мувапиқ, дәп қариған. Лагерлардики ашу яшларға қаритилған даимлиқ қан тәкшүрүшни өз ичигә алған бәдән тәкшүрүш дәл мәлум кишиләрниң ичкий әзалириниң мәлум кишиләргә мас келидиған-кәлмәйдиғанлиқини тәкшүрүш үчүндур.”
Мәтийү робиртсон хитайниң адәм ичкий әзалирини көчүрүш системиси һәққидә тохтилип, мундақ деди: “хитайниң орган көчүрүш системиси наһайити тиз тәрәққий қеливатиду. Хитайда нәччә миңлиған орган көчүрүш дохтурлири вә орган көчүридиған дохтурханилириниң барлиқини өзлириниң рәсмий тор бәтлиридин көрәләйсиз. Хитайда адәм ичкий әзалирини көчүрмәкчи болсиңиз, наһайити тезла мас келидиған органни тапалайсиз. Уларниң бу һәқтики тәшвиқатлирида қан типиға асасән сақлаш вақти бир күндин бир һәптигичә дәп йезилған. Тәрәққий қилған дөләтләрдә болса кишиләр адәттә бу хил ичкий әза көчүрүш оператсийәси үчүн әң аз нәччә ай вә нәччә йил сақлайду.”
Йеғин давамида ташқий ишлар министирлиқиниң сабиқ демократийә, кишилик һоқуқ вә әмгәк ишлири ярдәмчи катипи робирт дестро (Robert Destro) сөз қилип, мундақ деди: “сиясий паалийәтчиләр вә органлар түрмидики мәһбусларниң ичкий әзалирини мәҗбурий йиғивалған дөләтләрни әйибләп кәлди. явропа парламентиму хитайниң тутқун қилған уйғур, тибәтләрни өз ичигә алған мусулман вә башқа диндикиләрниң ичкий әзалирини көчүрүш вә йөткәп сетиш содисини тәнқид қилип баянат елан қилди.”
Йиғинға өткән йили 9-декабир күни хитай һөкүмити уйғурларға “ирқий қирғинчилиқ” йүргүзүватиду, дегән һөкүмни чиқарған “уйғур сот коллегийәси” ниң баш сотчиси, даңлиқ кишилик һоқуқ адвокати җеффери найисму қатнашқан болуп, у хитайниң уйғурларға елип бериватқан еғир кишилик һоқуқ дәпсәндичиликлирини қайта тәкитләп өткән.
2019-Йили хитайниң ичкий әза көчүрүш әһвалини тәкшүрүш үчүн мустәқил тәкшүрүш коллегийәси қурулған болуп, җеффери найис әпәнди бу коллегийәниң баш тәптишликини үстигә алған. Улар уйғур районида елип берилған омумий хәлқ бәдән тәкшүрүши, DNA санлиқ мәлумат амбириниң қурулуши, шуниңдәк хитайниң 2 милйондәк уйғур вә башқа мусулманларни йиғивелиш лагерлириға қамап, бир қисим тутқунларни ичкий өлкиләргә йөткиши билән хитайда ичкий әза көчүрүш системисиниң тез тәрәққий қилишини мунасивәтлик дәп қариғаниди.
Әнглийәдики уйғур паалийәтчи, үрүмчи төмүрйол дохтурханисиниң сабиқ дохтури әнвәр тохти әпәндиму мәзкур йиғинға тәклип билән қатнашқан болуп, у әйни вақитта өзи биваситә қатнашқан етип өлтүрүлгән мәһбусларниң ичкий әза көчүрүш оператсийәси тоғрилиқ мәлумат аңлатқан.
У мундақ дегән: “30 яшлардики бир әр әр кишиниң бәдини иди. Оқ униң мәйдисиниң оң тәрипигә тәгкән. Мән сестралар тәйярлап бәргән сизиқ бойичә униң бәдинини кесишкә башлидим. Томурдики қанлар ениқ көрүнүп туратти. Демәк, униң йүрики техичә қан йәткүзүвататти. Униң бәдини җан талишивататти. У техи һаят иди.”
Мәзкур йениға риясәтчилик қилған авам палата әзаси кирис симис әпәнди ахирида мундақ деди: “мән ‛адәм ичкий әзалирини мәҗбурий йиғивелишни тохтитиш қанун лайиһәси‚ ни дөләт мәҗлисигә сундум. Мушу испат аңлаш йиғиниға қатнашқан мутәхәссисләр оттуриға қойған испатлар бу лайиһә үчүнму бәк муһим. Баятин мәтийү робиртсон әпәнди ашкариланған һөҗҗәтләргә қариғанда, хитайда 2023-йили ичкий әза ианә қилғучилардин көчүрүшкә тәйяр 50 миң ичкий әзаниң мәвҗутлуқини ейтип өтти. Хитайда ичкий әза ианә қилиш системиси болмиса, бу ички әзалар нәдин кәлди? бу хитайда адәм ичкий әзалирини суғурвалидиған вәһшиянә қилмиш техиму кеңийиватиду, базар чоңийиватиду, бу хил җинайәткә нурғунлиған америкалиқларму билип-билмәй шерик болуватиду, дегән гәп! шуңа биз хитайниң бу хил вәһшиянә қилмишини тохтитиш үчүн ‛адәм ичкий әзалирини мәҗбурий йиғивелишни тохтитиш қанун лайиһәси‚ ни тездин мақуллишимиз керәк.”
Өткән һәптә явропа парламенти хитайниң уйғурларни өз ичигә алған етник вә диний гуруппиларниң адәм ичкий әзалирини мәҗбурий көчүрүш қилмишини “инсанийәткә қарши җинайәт” дәп әйиблигән иди. Улар йәнә хитайниң “һалал ичкий әза” сода еланлириниң уйғурларни нишанға алғанлиқни тәкитләп, явропа иттипақи һәм униңға әза дөләтләр һөкүмәтлириниң буниңға қарши тәдбир елиши тәләп қилғаниди.