Hashargha munasiwetlik sin körünüshliri bizge némilerni deydu? (2)

Muxbirimiz gülchéhre
2021.05.18
Hashargha munasiwetlik sin körünüshliri bizge némilerni deydu? (2) Hashardiki ayallar we balilar. (Waqti we orni ening emes)
Social Media

Xitay hökümiti hasharni uzun yillardin buyan Uyghurlarni ékspilatatsiye qilish, ézish we kontrol qilishning bir xil wasitisi süpitide qollinip keldi.

Radiyomizning hashargha munasiwetlik awaz arxpliridin buningdin 16 yil ilgiriki, yeni 2005-yili xotenning melum kentidin ziyaritimizni qobul qilghan bir déhqanning inkaslirini misal süpitide körsitishke bolidu. Bu déhqan eyni chaghda özi turuwatqan nahiyege qarashliq yéza we kentlerde déhqanlarning her yili hashar mejburiyitini ada qilishi shert ikenlikini bildürgen idi. U yene gerche shu yili eslidiki 75 kündin 130 kün'giche bolghan yilliq hashar möhlitining 34 kün'ge qisqartilghanliqini éytqan bolsimu, emma déhqanlarning östeng qurulushi, yer échish, parnik yasashqa oxshash éghir we japaliq emgeklerge heqsiz ishlitilip kéliwatqanliqidin shikayet qilghan idi.

Uyghur aptonom rayonluq hökümet Uyghur diyarida hasharning bikar qilin'ghanliqini nechche yil awwal élan qilghan bolsimu, lékin hazirgha qeder hasharning dawam qiliwatqanliqi melum. Yéqindin buyan Uyghur diyaridiki yashan'ghan ayallarning mejburiy halda hashar egikige séliniwatqanliqi heqqidiki sin körünüshliri ijtima'iy taratqularda keng tarqilip, küchlük diqqet qozghimaqta.

Uyghur diyarining herqaysiy jayliridin hashar heqqide melumat igileshke tirishqan bolsaqmu, emma chet el bilen bolghan normal téléfon alaqisi qattiq kontrol qiliniwatqan bügünki künde urunushlirimiz netijisiz boldi. Bu heqte yerliktin yaki hökümet organliridin uchur élish imkaniyitimiz bolmidi.

Biz bu heqte eng yéngi melumatlarni yéqinqi yillarda Uyghur diyaridin ayrilghan, bolupmu yéza-kentlerdin chet ellerge chiqalighan az sandiki Uyghurlar arqiliq igileshke tirishti'uq. Lagérlar bashlan'ghandin kéyin, yeni yoldishi chet el puqrasi bolghanliqi üchün chégradin chiqalighan, yéqinqi mezgillerde türkiyege kélip yerleshken, shundaqtimu bixeterlik sewebidin “Aynur” dégen texellus bilen ziyaritimizni qobul qilghan 30 yashlar chammisidiki aqsuluq déhqan qizi mundaq dédi: “Men eqlimni bilsem, hashar bar idi, ata-anamla emes, hetta biz mektepke kirgendin bashlap kéwezlikte hashargha ishleyttuq. Apam-dadam aylarche öyge kelmey hahargha ishleytti, kéyin ular hashargha ishliyelmes bolup qalghanda, hashaning nerqige yerlirimizni tartiwaldi. Men chet elge chiqqan'gha qeder hashar bar idi, téléfondin anamning hazirmu hashargha mejburliniwatqanliqini anglidim.”

Derweqe, radiyomiz muxbirlirining aqsu, xoten, qeshqer qatarliq asasliq noposini Uyghurlar teshkil qilidighan jaylardin yillardin buyan igiligen uchurliridimu, xuddi aynur éytqandek, da'irilerning yerlik Uyghur déhqanlirini “Bikar qoymasliq”, “Bosh waqitlirida topliship qalaymiqan weqe chiqirip qoyushining aldini élish” üchün ularni her türlük hashar bilen meshghul qiliwatqan'ghliqi pash bolup kelgen idi.

Hashar izchil halda chet ellerdiki Uyghur pa'aliyetchilerning diqqitini chékiwatqan we ularning küchlük tenqidige uchrap kéliwatqan bir mesile. Dunya Uyghur qurultiyi hashar heqqide 2016-yili 10-noyabirda élan qilghan mexsus doklatida, hasharning bir xil ékspilatatsiye qilishla emes, belki xitay hökümitining Uyghurlarning kündilik herikitini teqib qilish we uni kontrol qilish wasitisige aylandurulghanliqini otturigha qoyghan idi.

Dunya Uyghur qurultéyining re'isi dolqun eysa ziyaritimizni qobul qilip, hasharning Uyghur déhqanliri üchün hélihem dawam qiliwatqan bir mejburiy emgek ikenlikini bildürdi. Uning bildürüshiche, gerche dunya Uyghur qurultiyi 2016-yilidin buyan mexsus hashar heqqide yéngi doklat élan qilip baqmighan bolsimu, emma d u q xitayning Uyghur diyarida dawam qiliwatqan mejburiy emgekni toxtitish heqqidiki bayanatlirida, herqaysi hökümetler we herqaysi teshkilatlarni xitayning Uyghurlargha ijra qilinip kéliwatqan hasharni öz ichige alghan barliq mejburiy emgeklerni üzül-késil toxtitishqa chaqirghanliqini, hasharni xitayning Uyghurlar üstidin élip bériwatqan insaniyetke qarshi jinayetlirining bir parchisi süpitide anglitip kéliwatqanliqini bildürdi.

Dolqun eysa yene Uyghurlar xitay hökümiti teripidin yürgüzüliwatqan “Irqiy qirghinchiliq” we “Insaniyetke qarshi jinayet” ning qurbani boluwatqan bügünki künde, meyli hashar bolsun yaki Uyghurlarni zawutlarda mejburiy ishlitish bolsun, hemmisi xitayning 21-esirde Uyghurlargha ijra qiliwatqan qulluq tüzümining bir qismi ikenlikini tekitlidi.

Xitayning Uyghurlargha yürgüzüp kelgen hashardin ibaret bu mejburiy emgekke sélish mesilisi ilgiri xelq'ara kechürüm teshkilati, Uyghur kishilik hoquq qurulushi we dunya Uyghur qurultiyi qatarliq teshkilat we organlarning üzlüksiz tenqidige uchrap kelmekte. Xitay hökümiti-2017 yili hashar emgikikini bikar qilghanliqini resmiy élan qilghan idi. Biraq uningdin kéyinmu radiyomiz igiligen uchurlarda hasharning Uyghur élining jenubida her xil shekillerde keng kölemde dawam qiliwatqanliqi melum bolghan idi.

Uyghur ayallirining ériq-üstek qurulushidin tartip, éghir déhqanchiliq emgeklirige qeder jismaniy emgekke mejburliniwatqanliqigha da'ir yéqinda tarqalghan sin körünüshliri, hasharning Uyghur diyarida hélihem dawamlishiwatqanliqining bir ispati bolup turmaqta. Bu pakitlar yene Uyghur diyarida lagér bashlan'ghandin buyan köp sandiki erler we yash emgek küchlirining keng kölemde tutqun qilin'ghanliqi seweblik, emdilikte hasharning yashan'ghan ayallarning zimmisige yüklen'genlikidek bir emeliyetnimu janliq körsitip bermekte.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.