Heptilik xewerler (3-awghusttin 9-awghustqiche)

Amérika tashqi ishlar ministirliqida Uyghurlar mesilisi alahide muhakime qilindi

7-Awghust küni amérika tashqi ishlar ministirliqida “Xitayning shinjangdiki musulmanlargha qaratqan basturushliri” namliq muhakime yighini échilghan.

Amérika tashqi ishlar ministirliqining uyushturushidiki bu yighin'gha mezkur ministirliqning démokratiye, kishilik hoquq bölümining emeldari koriy andriw we yardemchi ministir skot basbi riyasetchilik qilghan.

Yighin'gha kishilik hoquqni közitish teshkilatining xitay bölümi diréktori sofiy richardson, amérikadiki Uyghur adwokat nuriy türkel, erkin asiya radiyosi Uyghur bölümining diréktori alim séytof qatarliqlar teklip qilinip söz qilghan.

Yighinda nuriy türkel xitayning Uyghur milliy kimliki we diniy étiqadini özlirige tehdit dep qarap, “Ashqunluqqa qarshi turush” namida üch milyon'gha yéqin Uyghurni yighiwélish lagérlirigha qamighanliqini bildürgen.

Sofiy richardson xanim Uyghur diyarida qolliniliwatqan yuqiri iqtidarliq teqiblesh téxnikisi heqqide toxtalghan.

Alim séytof ependi erkin asiya radi'osi Uyghur bölümining qandaq qilip xitay hökümiti “Téxnika terbiyilesh mektepliri” dégen orunlarning mektep emes, “Tutup turush lagéri” ikenlikini éniqlap chiqqanliqi heqqide toxtalghan. Yighin'gha qatnashqanlar yene neq meydanda so'allargha jawab bergen.

Ablikim yüsüp amérikigha yétip keldi

Qatarning doha xelq'ara ayrodromida xitaygha qayturulush xewpide qalghan xotenlik Uyghur musapiri ablikim yüsüp, 6‏-awghust küni amérikagha salametlik yétip kélip, xitaygha qayturulush xewpidin pütünley qutulghan.

Shu küni amérika paytexti washin'gtondiki dallas xelq'ara ayrodromigha yétip kelgen ablikim yüsüpni bir guruppa Uyghur aldigha chiqip kütüwalghan.

Ilgiri pakistanda turushluq ablikim yüsüp bosniyege bérip siyasiy panahliq tiligen bolsimu, lékin u dohagha qayturuwétilgen.

Ablikim 2‏-awghust küni doha ayrodromidin, özining xitaygha qayturulush xewpide qalghanliqini, dunya jama'etchilikining özige yardem qilishini telep qilip ijtima'iy taratqulargha uchur tarqatqan. Buning bilen xelq'arada ablikim yüsüpni qutquzush herikiti qozghalghan.

Buning bilen u amérika tashqi ishlar ministirliqining yardimige ériship, amérikagha élip kélin'genidi. U ayrodromida muxbirimizning ziyaritini qobul qilip: “Bundaq qisqa bir waqitta qutulup qélishimni oylimighan idim, bek tesirlendim, amérika hökümitige, Uyghur qérindashlargha rehmet, men yéngidin tughulghandek boldum” dégen.

Nöwette ablikimning siyasiy panahliq ishlirigha amérikaliq adwokat kimbérléy motléy xanim mes'ul bolidiken.

Tilshunas hebibulla abduraxman tutqun qilin'ghan

Ilgiri Uyghur aptonom rayonluq til-yéziq komitétida xizmet qilidighan birqanche kespiy xadimning tutqunda ikenliki heqqide uchurlar tarqalghan bolsimu, emma ularning heqiqiy ehwali heqqide hazirgha qeder éniq melumat igilesh tes bolup kelgen idi.

Bularning ichide til-yéziq komitéti lughet bölümining mes'uli bolup ishligen, 2016-yili pénsiyege chiqqan hemdulla abduraxmanning tutqun qilin'ghanliqi uning norwégiyediki perzentliri arqiliq delillendi.

Uning norwégiyediki perzentliri radiyomiz ziyaritini qobul qilip, dadisining 2019-yili 1-ayda tutqun qilin'ghanliqi heqqide melumat alghanliqini bildürdi. Hemdulla abduraxman yette tomluq “Uyghur tilining izahliq lughiti”, “Uyghurche-xenzuche lughet” we bashqa köpligen lughetlerni tüzüsh xizmitige qatnashqan kespiy asasi puxta tilchilarning biri idi.

U ilgiri qedimki Uyghur til sözlüklirini toplighan, öz aldigha yapon tili we ereb tilidin ders bérip oqughuchi terbiyeligen, shundaqla “Uyghur kishi isimliri heqqide”, “Uyghurlardiki qol hünerwenchilik atalghuliri”, “Xenzu tilidin Uyghur tiligha kirgen sözler” qatarliq bir yürüsh ilmiy maqalilerning aptoridur.

Mayk pens pa'aliyetchiler bilen körüshüp, xitaydiki diniy erkinlik mesilisini sözleshti

5-Awghust düshenbe küni, amérika mu'awin prézidénti mayk pens amérikadiki Uyghurlar we shundaqla démokratlirining xitay wekillirini, xristi'an we falun'gong muritlirini wekillirini qobul qilip, ular bilen xitaydiki diniy erkinlik mesilisi heqqide söhbet ötküzgen.

Melum bolushiche, mayk pens özining Uyghurlarning weziyitini yéqindin közitiwatqanliqi, amérika tramp hökümitining dini erkinlik mesilisige jiddiy köngül bölgen bir hökümet bolush süpiti bilen xitaydiki Uyghur qatarliq milletler uchrawatqan bu mu'amilige nisbeten qandaq tedbir élish heqqide dawamliq izdinidighanliqini bildürgen.

Yighinda amérika hökümitining Uyghur mesilisini soda söhbetlirining kem bolsa bolmaydighan témisi qilishi kérekliki eng köp tekitlen'gen. U bu qétim söhbetke “Xitay puqralar küchi” teshkilatining rehbiri yang jyenli, “Xitaygha yardem bérish jem'iyiti” ning re'isi bab fu, “Uyghur kishilik hoquq qurulushi” ning diréktori ömer qanat qatarliq 10 dek diniy we kishilik hoquq pa'aliyetchisi teklip qilin'ghan.

Mu'awin prézidént mayk pens xitay hökümitining Uyghurlargha yürgüzüwatqan lagér tüzümi we bashqa teqiblesh siyasetlirini eng küchlük tenqid qilghan erbablarning biri. U tunji qétim ötken yili washin'gtondiki “Xudson instituti” da nutuq sözligende Uyghurlar heqqide toxtalghanidi.

Ghuljidiki taksim soda sariyining diréktori qamaq jazagha höküm qilinish xewpide iken

Nöwette, xitayni yighiwélish lagérigha élip kétilgen ghuljidiki taksim soda sariyining diréktori enwer tursun'ghoja bilen uning oghli ezimet enwer qamaq jazasigha höküm qilinish xewpige duch kelgen.

Enwer tursun'ghoja we oghli ezimet enwerning chet'ellerde yashawatqan uruq-tughqanliri ularning nöwette xewplik ehwalda qalghanliqini xewer qildi.

Ularning bildürüshiche, xitay hökümiti enwer tunsun'ghojagha “9 Yilliq mejburiyet ma'aripini qollimay oghli ezimetni türkiyede oqutqan, özi türkiyede tijaret bilen shughullan'ghan” dégendek tuturuqsiz jinayetlerni artqan.

Nöwette da'iriler ularni adwokatsiz we edliye tertipsiz sotlashqa teyyarliniwatqan bolup, hazir enwer tursun'ghojining délosi höküm élan qilinish basquchida turmaqtiken.

Qamaqtiki enwer tursun'ghojining norwégiyede yashawatqan singlisi merhaba tursun'ghoja radiyomiz ziyaritini qobul qilip, akisi heqqide melumat berdi. Uning bildürüshiche, xitay da'iriliri enwer tursun'ghojini “Türkiyede bala oqutti” dep 2018-yili 4-ayda tutqun qilghaniken. Uning bu yil 26 yashliq oghli ezimet enwer “Türkiyede oqudi” dégen bahane bilen 2018-yili 1-ayda tutqun qilin'ghan.

Zhurnalist ablikim baqi iltebir wapat boldi

Tonulghan zhurnalist we edib ablikim baqi iltebir 2019-yil 8-awghust küni amérikining wirjiniye shtatida dawalash ünüm bermey alemdin ötti. Merhum 2000-yildin bashlap erkin asiya radiyosida tehrir bolup ishlep, 2017-yili pénsiyege chiqqanidi.

Ablikim baqi iltebirning wapati chet'ellerde yashawatqan Uyghur jama'itini cheksiz qayghugha chömdürdi. Shu küni amérikining wirjiniye shtati we washin'gton alahide rayonida yashaydighan Uyghur jama'iti merhum ablikim baqi iltebirning a'ilisige bérip, uning ale tawabi'atliridin hal sorighan we merhumning wapatigha teziye bildürgen.

Amérika Uyghur birleshmisining re'isi ilshat hesen ependi radiyomiz ziyaritini qobul qilip, ablikim baqi ependining wapatining amérika Uyghur jama'iti üchün bir chong yoqitish bolghanliqini bildürgen.

Ablikim baqi iltebir 1951 ‏-yili 2‏-öktebir küni ürümchide tughulghan. U “Medeniyet zor inqilabi” ning apetlik yillirida, ili wilayitining toqquztara nahiyesi görjilgha yézisigha töwen'ge chüshürülgen. U 1970‏-yillirining axirliridin 1990-yillirining bashlirighiche ürümchi tejribe ottura mektipining edebiyat oqutquchisi, “Ürümchi kechlik géziti” ning mu'awin bash muherriri, “Tengritagh” zhurnilining bash muherriri qatarliq xizmetlerni atqurghanidi.