Heptilik xewerler ( 25 - iyuldin 31 - iyulghiche)

Hörmetlik oqurmenler, xitay hökümiti bu bir heptide 5 - iyul ürümchi weqesidin buyan ürümchini merkez qilip Uyghur élide élip bériwatqan tutqun qilish herikiti salmiqini herbiy hem saqchi küchini ashurush arqiliq yenimu kücheytti.

Buning bilen yene chet'ellerdiki Uyghur pa'aliyetchilirining pa'aliyetlirini cheklesh üchün resmiy déplomatik tosalghu yaritish heriketlirini qollan'ghan bolsimu, emma muweppeqiyet qazinalmidi, eksiche Uyghur milliy herikiti rehbiri rabiye qadir xanim bashliq Uyghur pa'aliyetchilirining, dunyaning her qaysi jaylirida ürümchi weqesining heqiqitini anglitish hemde xitayning Uyghurlar üstidin élip bériwatqan qarilash, tutqun qilish heriketlirige qarshi pa'aliyetliri yenimu aktiplashti, nöwette heptilik muhim xewerler sehipimiz boyiche anglitishimizda muxbirimiz gülchéhre bu bir heptide bolup ötken mezkur muhim qewe hem hadisilerni eslitip ötidu.

Xitayning tazilash herikiti ewjige chiqti

28 - Iyul küni ürümchi jenubiy köl xelq meydanida 1100 herbiy qatnashqan chong kölemlik xelq eskerliri manéwiri ötküzüldi, 29 - iyul küni xitay da'iriliri yeneyéshidin qurulghan 4 muhim rayondiki saqchixanilargha ürümchi weqesidin kéyin ürümchi shehirining amanliqini qoghdash nami astida 500 neper saqchini toluqlap qobul qilghan. Shinxu'a agéntliqi bügün ürümchi weqesidin kéyin iz qoghlap tutulghan adem sani 253 ke yetkenlikini élan qildi.

Ürümchi sheherlik jama'et xewpsizlik idarisi charshenbe küni ürümchi weqesige munasiwetlik dep qaralghan 15 kishi üstidin jinayet gumandarlirini tutush élani chiqardi. Xitay da'iriliri bu 15 neper kishini " ürümchide 5 - iyul meydan'gha kelgen urup - chéqish weqesi" ge chétishliq gumandarlar dégen we ularning isim- familisini, resimlirini élan qildi.

Bu xitay hökümitining -5 iyuldin bashlap dawamlashturup kéliwatqan tutqun qilish herikitidiki tunji qétimliq jinayet gumandarlirini tutush heqqide ochuq élan qilghan buyruqi hésablinidu.

Halbuki, mezkür tutqun qilish buyruqida saxtiliq ishlitiwatqanliqi ashkarilandi,yeni xitay tutulup bolghan kishiler üstidin qayta tutush buyruqi élan qilghan bolup, ige bolghan ishenchlik melumatimizgha asaslan'ghanda, tutush buyruqi chiqirilghan bu 15 kishi ichide, roshen'gül tel'et tutush buyruqi chiqirishtin ilgirila xitay saqchilirining tutqun herikitide élip kétilgen bolup, xitayning roshen'gül üstidin qayta tutush buyruqi élan qilishi chet'ellerdiki Uyghur pa'aliyetchilerning naraziliqini qozghidi, shundaqla roshen'gülge oxshash qalaymiqan qanunsiz tutqun qilin'ghanlarning hayati bixeterliki kishilerni teshwishlendürmekte.

Xitay saqchi da'iriliri bu 15 kishni jinayet gumandarliri süpitide tutqun qilishni élan qilish bilen teng, weqe jeryanida qolgha élin'ghan 40 neper kishiningmu ismi we resimini ashkarilighan bolup, bu ürümchi weqeside qolgha élin'ghanlardin tunji türküm ashkarilan'ghanliri bolup hésablinidu.

Ürümchi weqesidin kéyin xitay da'iriliri 2000 ge yéqin kishining qolgha élin'ghanliqini élan qilghan bolsimu, emma weqeni körgüchilerning inkas qilishiche, ölgenler we qolgha élin'ghanlarning sani xitay da'iriliri élan qilghan reqemdin nechche hesse jiq bolushi mumkin.

Xitay da'iriliri bu seyshenbe küni 5 - iyuldin bashlap ürümchide qamal qilin'ghan bir qisim tor alaqe hem téléfon liniyiliri mulazimitige qaratqan kontrolluqining bir qismini 28 - iyul küni échiwetkenlikini xewer qildi.

Emma ürümchidin igiligen uchurlardin ashkarilinishiche, nöwette bezi ammiwi mulazimet tor béketliri nahayiti tar da'iride meshghulat qilishigha échilghan bolsimu,Uyghur tilidiki her qandaq tor betler, xelq'ara tor betler xelq'ara téléfon alaqisi Uyghur élide hazirgha qeder eslige keltürülmidi.

Uyghur élining bir qisim rayonliridin igilen'gen melumatlargha qarighanda, nöwette xitay yerlik hökümiti 5 - iyul namayishida ölgen kishilerge i'ane toplash siyasitini yolgha qoyghan bolup, bu xil i'ane adettiki kadirlardin 100 yüen, bölüm derijiliklerdin 200 yüen, uningdin yuqiri emeldikilerdin köprek shekilde 7 - ayliq ma'ashtin tutup qilin'ghan.

Xitay Uyghur pa'aliyetchilirining herikitige tosalghu yaritalmidi

Xitay hökümiti xelq'arada her xil shekil qollinip, rabiye xanimning pa'aliyetlirini chekleshke tiriship keldi. Düshenbe küni xitayning mu'awin tashqi ishlar ministiri wu dawéi, yaponiyining xitayda turushluq bash elchisini chaqirtip kélip, shinjangni musteqil qilishni meqset qiliwatqan rabiye qadirning yaponiyige kirgüzülgenlikige qattiq naraziliq bildürdi we yaponiyidin rabiye qadirning yaponiye zéminida junggoni parchilash herikiti bilen shughullinishigha qarita derhal jiddiy tedbir qollinishni telep qildi.

Halbuki xitayning bésimi ünüm bermidi,yaponiye ziyariti üchün 27 - iyul washin'gitondin ayrilghan Uyghur milliy herikiti rehbiri rabiye qadir xanim hemriyi bilen, 28 - iyul küni yaponiye paytexti tokyodiki narita xelq'araliq ayrodromgha ongushluq yétip bérip, yaponiyide élip barghan bu ikkinchi qétimliq ziyaritinimu intayin muweppeqiyetlik axirlashturup bu heptining axiri washin'giton'gha qaytip keldi.

Üch künlük pa'aliyiti jeryanida rabiye qadir xanim 250 muxbir qatnashqan muxbirlarni kütiwélish yighinida Uyghurlarning hazirqi weziyiti xitay da'irilirining Uyghurlar üstidin 5 - iyuldin buyan hem uningdin ilgiriki qirghin qilish basturush heriketliri heqqide doklat berdi.

Xitay hökümiti "ürümchi weqesi" ge rabiye qadir xanimni "jawabkar" dep eyiblep, uning chet'ellerdiki pa'aliyitini tosush üchün diplomatik urunushlarda boluwatqan bolsimu qayta- qayta meghlup boldi.

Rabiye qadir xanim bolsa, ürümchidiki weqening Uyghurlargha qarshi élip bérilghan "irqiy tazilash" jinayiti ikenlikini tekitlep, b d t ning tekshürüsh ömiki ewetip, weqede ölgen we iz ‏- direksiz yoqap ketken 10 ming Uyghurning aqiwitini sürüshtürüshni telep qilmaqta.

Xelq'ara metbu'atlarda Uyghurlar dawamliq merkizi téma

Nöwette xelq'araliq metbu'atlarda mulahizichiler, musteqil tetqiqatchilar hetta xitaylarmu 5 - iyul ürümchi weqesi munasiwiti bilen Uyghurlar mesilisi üstide türlük mulahizilerni toxtimay élan qilmaqta.

Mushu bir hepte ichidila nurghun teshkilat hem tetqiqat orunlirimu bu heqte mexsus bayanat hem mulahize élan qilip Uyghurlarni qollash meydanini ipade qildi.

Xelq'araliq antropologiye we étnologiye tetqiqati jem'iyiti xitayning Uyghurlar üstidin élip barghan qirghinchiliqini eyiblidi

Jem'iyetning mu'awin re'isi pétir sikalnik nechche yüz Uyghurning ölümi bilen ayaqlashqan ürümchi qirghinchiliqidin kéyin özining bu yighin'gha qatnishishtin waz kechkenlikini élan qildi. U xitay xelq jumhuriyiti milletler ishliri komititigha xet yézip: "men hergizmu bu tiragidiyige sewebchi bolghan kishiler bilen tonushmaymen we ular bilen qol éliship körüshmeymen" dégen we bu xétini yene nurghunlighan antropologlarghimu yollighan.

2006‏ - Yili xitay medeniyet tarixi tetqiqatchiliridin nobil mukapati we klug mukapatigha érishken, amérikida yashawatqan xitayning medeniyiti we tarixi tetqiqatchisi 76 yashliq yü yingshi ependi 'közitish zhurnili'da 'Uyghur tarixidin ürümchi weqesige nezer' serlewhilik obzor élan qildi.

Uning tarixiy pakitlar bilen bayan qilishiche, 9 - esrdin ching sulalisi dewrigiche, Uyghurlar héchqachan xitayning bir ölkisi bolup baqqan emes.

13‏ - Esrde Uyghurlar chinggiz xan bilen hemkarlashqan

Uyghurlar, özining urush qilish we tijaret qilishtiki yoqiri mahariti bilen, bu dewrdimu parsiylar we ottura asiyaliqlar arisida islam medeniyitining ewj élishigha, islam dinining mongghullargha kéngiyishigimu zor tesir körsetken.

1949‏ - Yilighiche Uyghurlarni bashqa bir dölet idare qilalmighan.

Aptorning qarishiche, xitay kommunist partiyisi Uyghurlarni pilanliq halda zorawanliq bilen basturup, ma'arip jehette, Uyghurlarning öz tilini qollinishini cheklep, diniy jehette, hetta musulmanlarning rozi tutushighimu her xil cheklime qoyup, erkinlik bermey, axirqi hésabta Uyghurlarning pütün milliy kimlikini yoq qilip, ularni xitaygha aylandurmaqchi boldi, xitayning mushu meqsette yolgha qoyghan siyasetliri ürümchi weqesini keltürüp chiqardi. Shundaqla xitayning ürümchi weqesini rabiye xanimdin körgenlikimu pakitsiz.

Yéngi zéllandiyide kishilik hoquq we démokratiye pa'aliyetliri bilen shughulliniwatqan xitay kishilik hoquq pa'aliyetchisi wangning yéqinda ürümchide yüz bergen 5 ‏- iyul weqesining meydan'gha kélishidiki heqiqiy sewebler toghrisida maqale élan qilip 60 yil ilgiri mejburiy bésiwilin'ghan sherqiy türkistan zéminning barliq hoquqi " bash sékritar " qalpiqi kiygen xitaynng changgilida, u armiye, saqchi we türmini biwaste bashquridu, uning sözini ijra qiliwatqan yallanma itlar bolsa, Uyghurlarning barliq herikitini közitidighan bixeterlik idarisi hemde Uyghurlargha töhmet chaplaydighan teshwiqat organlirini bashquridu. Shinjanggha mes'ul " bash sékritar" ni himaye qilidighan eng chong sékritar xu jintaw, u milletler inaq ‏- ittipaq dep shu'ar towlighan kichik sékritarni qollap ‏- quwetlep, yüz bériwatqan heqsizliqlerge pisent qilmay kelmekte. Netijide bügün bihude qan aqmaqta. Buningdin shundaq bir yekün chiqirish kérekki, öchmenlik ölümni meydan'gha keltüridu dep agahlandurush bergen.
 
Aptor konstanty gébért, polshaliq bir tetqiqatchi bolup, u yawropa tarixi we polsha tarixi heqqide 10 din artuq kitab yazghan. Sabiq polsha ministiri Tadeusz Mazowiecki ge bash meslihetchi bolghan.

Uning xitayning yéngi chégri'isidiki kona majira namliq maqalisi, 5 ‏- iyul ürümchi weqesi heqqide yézilghan nadir maqalilerdin biridur. Maqale koriye waqti gézitide élan qilin'ghandin kéyin, b d t insan heqliri komitéti, wakaletsiz milletler teshkilati qatarliq dunyadiki nopuzluq teshkilatlarning tor betlirige köchürüp bésilghan. Maqalide 5 ‏- iyul ürümchi weqesining tarixiy yiltizi we kélchekte körülidighan tesiri üstide nuqtiliq toxtalghan.

Aptor maqaliside, eslide 5 - iyul weqesining musteqilliq telipidiki milliy heriket emeslikini, peqet zulumgha qarshi naraziliq ikenlikini, hökümet qanliq shekilde basturuwatqini üchün, bundin kéyin bu jayda radikal shekilde qarshiliqlarning yüz bérish éhtimaliqi yuqiriliqini körsitip, xitayning bügün ürümchide we lasada ötküzgen xataliqi üchün, bu jaydiki xitay xelqining kelgüside achchiq bedel töleydighanliqini bildürüp ötidu we xitay hökümitini ruslarning 1863 ‏- yilidiki polsha isyanini qanliq basturup netije qazanmighanliqidin ders élishqa chaqiridu.