Һәптилик хәвәрләр (12 - сентәбирдин 18 - сентәбиргичә)

Дуня ахбаратида уйғурлар

Һөрмәтлик оқурмәнләр, һәптилик муһим хәвәрләр сәһипимизгә хуш кәлдиңлар, алди билән уйғурлар вәзийитигә мунасивәтлик учур вә мәлуматларни әсләп өтәйли.

Хитай һөкүмити 9‏ - айниң 12 ‏ - күни үрүмчидә, йиңнә һуҗуми елип барған, дәп қолға алған уйғурларға җаза һөкүм қилишқа башлиди. Тунҗи қетимда хитайниң үрүмчи шәһәрлик оттура соти үч уйғурни 7 йилдин 15 йилғичә қамақ җазасиға һөкүм қилған. Уларниң иккиси 19, 20 яшлардики оғул, йәнә бири йеши 22 яшлиқ қиз икән.
 
Үрүмчи шәһәрлик оттура сот мәһкимиси арқидинла йәнә 4 киши үстидин сот ечип, уларни айрим - айрим һалда 8 йилдин 15 йилғичә муддәтлик қамақ җазасиға һөкүм қилди.

'Хитай үчүр тори'да баян қилинишичә, үрүмчидә 'йиңнә һуҗуми' дейилгән делолар үстидә сотлаш арқилиқ ениқланған әһвалларға қариғанда, турсунҗанниң йиңнә билән һуҗум қозғайдиған 'йәр асти тәшкилати' йотқан йиңниси, илғуч, чиш колиғучларни қоллинип һуҗум қилған.

'Йиңнә һуҗуми' дәп аталған бундақ һуҗум һазир хитайниң башқа өлкилиридиму әвҗ алған.
 
Шинхуа ахбарат агентлиқи дүшәнбә күни хәвиридә хитай даирилириниң йиңнә һуҗумиға учриған дәп қаралған 250 адәм үстидин тәкшүрүш елип берилғанлиқини, лекин бу кишиләрниң қан тәркибидә радиактиплиқ, зәһәрлик яки зиянлиқ маддилар байқалмиғанлиқини билдүргән.

Хитайниң җамаәт хәвпсизлик министирлиқи ақсуда террорчи гуруһлар паш қилинди, дәп елан қилди. Бу һәқтә елан қилған хәвиридә, үрүмчи вәқәсидин кейин ақсуда 20 данә партлатқуч бомба байқалғанлиқини, террорчилар пиланини әмәлгә ашуруштин бурунла шинҗаң сақчилири тәрипидин паш қилинип, сейт һамут обул қатарлиқ 6 нәпәр уйғурниң қолға елинғанлиқини җакарлиди.

Хитайниң 'шинҗаң хәвәр тори'да баян қилинишичә, ақсуда 'террорчи гуруһ' дәп аталған делоға мунасивәтлик 6 нәпәр уйғур 8‏ - айниң 26 ‏ - күни қолға елинған икән, әмма җамаәт хәвпсизлик министирлиқи бу учурни 9‏ - айниң 16 - күни елан қилған.

Дуня уйғур қурултийиниң баянатчиси хитай һөкүмитиниң уйғурларни хәлқараға террорчи қилип көрсәтмәкчи болуватқанлиқини әйиблиди.

Уйғур елиниң җиддий вәзийити түпәйли, америка уйғур райони һәққидә саяһәт агаһландуруши елан қилди. Америка ташқи ишлар министирлиқиниң өткән шәнбә күни чиқарған саяһәт агаһландурушида 'америкиниң хитайда турушлуқ әлчиханиси һазир шинҗаңға барған америка пуқралириниң әһвалини инчикиләп көзитиватиду' дәп көрситилди.

Шундақла америка пуқралирини 'мушу күнләрдә хитайниң уйғур районлиға саяһәт қилғили беришта бихәтәрликини ойлиши керәк, болупму үрүмчигә саяһәт қилғили барғанлар ' дәп тәкитлиди.

Франсийә ахбарат агентлиқиниң хәвәр қилишичә, тинч окяндики палав дөлитиниң президенти җонсон торибиоң гүәнтанамодики уйғурлардин аз дегәндә 4 кишиниң палавға йәрлишидиғанлиқини билдүргән. Уларниң өктәбирниң оттурилирида гүәнтанамодин айрилиши мумкинлики илгири сүрүлмәктә.

Гүәнтанамода қелип қалған 13 нәпәр уйғурниң ичидики башқиларниң өзи баридиған маканни таллап болған болсиму,бу һәқтики учурлар техи мәтбуатқа ашкариланмиди.

14 - Сентәбир җәнвәдә ечилған б д т кишилик һоқуқ комитетиниң 12 - нөвәтлик йиғинида, б д т кишилик һоқуқ комитетиниң алий комиссари Navy Pillay ханим сөз қилип, хитай һөкүмитини үрүмчи вә ласа вәқәлириниң келип чиқиш сәвәблирини қайта көздин кәчүрүшкә чақирған.

Navy Pillay Ханим сөзидә, үзиниң йеқинда шинҗаң вә шизаңда йүз бәргән вәқәләргә йеқиндин көңүл болуватқанлиқини әскәрткән. Райондики кәмситиш сиясити вә аз санлиқ милләтләр һоқуқиниң дәхли - тәрүзгә учраш әһвалини қайта көздин кәчүрүшкә чақирған. Navy Pillay Ханим б д т кишилик һоқуқ комитетиниң ғайисини йәнә бир қетим тәкитләп, дуняда кәмситиш болмиған җәмийәт бәрпа қилиш вә барлиқ кишиләргә баравәрлик елип келиш бизниң ғайимиз. Һечқандақ бир дөләт мана бу җәһәттики мәсулийәттин өзини қачуралмайду," дәп көрсәткән.

Чошқа зукам юқум әһвали һәққидә елан қилиниватқан статистикилиқ йеңи мәлумат һәм хәвәрләргә қариғанда, нөвәттә чошқа зукам пүтүн дуня миқясида йәниму тез сүрәттә тариливатқан болуп, уйғур елидики чошқа зукам вируси юқумдарлириниң санида йәнә өрләш көрүлгән болуп, 17 сентәбир, юқумдарлириниң сани68 гә йәткән буниң 55и үрүмчидә 13 нәпири қаримай вә майтағда ениқланған. юқумдарлар ичидә өлгәнләр мәлум болмиған.

Шинхуа ториниң хәвиригә қариғанда, 16 - сентәбиргичә болған арилиқта хитай бойичә ениқланған чошқа зукам юқумдарлириниң сани он миң 200нәпәрдин ашқан.

Чошқа зукам вируси дуняда 3 миңдин артуқ кишиниң җениға замин болған.

Дуняниң сиясий, иқтисадий вә иҗтимаий вәзийитигә нәзәр

Бу бир һәптә ичидә дуня вәзийитидә йүз бәргән йеңи өзгиришләр шундақла уйғурлар қизиқидиған бир қисим муһим вәқә һәм һадисиләргә көз йүгүртсәк:
 
Америка президенти обама 9‏ - айниң 11 - күни, хитайдин импорт қилинған аптомобил балунлиридин үч йилиғичә чегра беҗи елиш һәққидики қарар лайиһисигә имза қойди. Бу қарар 26‏ - числадин башлап иҗра қилинмақчи иди.

Хитай ташқи ишлар министирлиқи бу бәлгилимигә наразилиқ инкасини қайтуруп, америкиниң бу һәрикити" дуня иқтисадиниң балдуррақ әслигә келишигә пайдисиз" дәп билдүргән. Хитай тәрәп, җуңго ишләпчиқарған балонларниң 40%ниң екиспорт қилинидиғанлиқини, буниң үчтин бир қисими америкиға екиспорт қилинидиған болуп, әгәрдә америка тәрәп 35% баҗ алғанда, җуңгониң бу мәһсулатлириниң америкиға експорт қилиналмайдиғанлиқини, буниң җуңго үчүн бир милярд доллар зиян елип келидиғанлиқини тәкитлигән.

Америка президенти барак обаманиң юқири дәриҗилик ярдәмчилиридин ақсарайниң мәслиһәтчиси валерей җәррет башчилиқидики 3 кишилик вәкилләр өмики дарамсалани зиярәт қилиип, 13 - сентәбир күни тибәт роһани даһиси далай лама билән көрүшүп 2 саәт сөһбәттә болған.
 
Америка президенти барак обама 11 - айда хитайни зиярәт қилмақчи. Далай лама йеқинда өзиниң өктәбирдә вашингитонни зиярәт қилидиғанлиқи вә бу җәрянда барак обама билән көрүшүшни халайдиғанлиқини билдүргән иди.

Хитай америка тәрәпниң даримсалада тибәт даһиси далай лама билән көрүшкәнликигә наразилиқ билдүргән. Хитай баянатчи сөзидә, һәр қандақ бир дөләтниң һәр қандақ йәрдә, һәр қандақ нам астида далай лама билән көрүшүшигә қарши икәнликини йәнә бир қетим тәкитлигән.

Фәрғанә агентлиқиниң қазақистан мәнбәлиридин нәқил кәлтүрүшичә, 14 - сентәбир күни "нур вәтән" партийисиниң муавин рәиси дархан калетайеф баянат елан қилип, назарбайефниң қазақистанға қошқан хусусий төһписи үчүн уни бу дөләтниң мәңгүлүк президенти қилип бекитишни илгири сүргән. 2000 - Йили қазақистан парламенти " дөләтниң биринчи президенти" дәп аталған бир қанун чиқирип, нурсултан назарбайефниң мустәқил қазақистан дөлитини қурған төһписигә юқири баһа бәргән һәмдә униңға шу намда орден тәқдим қилған иди.

Қазақистан асасий қануни бойичә нурсултан назарбайефниң президентлиқ мөһлити 2012 - йили тошиду. Бирақ, 2007 - йилидики йеңи қанун бойичә президент йәнә икки нөвәт вәзипә өтәш мумкинкинчиликигә игә болуп, шундақ болғанда, назарбайефниң 2012 - йили йәнә қайта сайлинип вәзипә өтүшиниң еһтималлиқиму мәвҗут икән.

Һөрмәтлик оқурмәнләр, вақит мунасивити билән һәптилик муһим хәвәрләр сәһипимиз мушу йәрдә тамамлаймиз, өткән бир һәптилик барлиқ аңлитишлиримиз шундақла башқа мунасивәтлик толуқ мәлуматларға истансимиз тор бекитиниң башқа сәһипилири арқилиқ игә болалайсиләр.