Kanada puqrasi hüseyin jélilning xitay türmiside yétiwatqinigha 18 yil boldi

Xelq'ara kechürüm teshkilati élan qilghan hüseyin jélilni qoyup bérish toghriliq bayanatida ishlitilgen süret.

On sekkiz yil ilgiri, yeni 2006-yili martta kanada puqrasi hüseyin jélil ayali kamile téléndibayéwa we baliliri bilen özbékistan'gha tughqan yoqlashqa barghan. Shu yili 27-mart özbékistan saqchiliri uni qolgha alghan. Eyni waqitta kanada emeldarliri hüseyin jélilni özbékistanda tutup turuluwatqan ornida ziyaret qilghan we uning qoyup bérilishini telep qilghan. Emma 2006-yili 6-ayda, hüseyin jélil xitaygha ötküzüp bérilgen.

Uyghur kishilik hoquq qurulushining hüseyin jélil heqqidiki melumatlirigha qarighanda, hüseyin jélil 2007-yili 4-ayning 19-küni ürümchi ottura xelq sot mehkimisi teripidin “Térrorluq pa'aliyitige qatnashqan” we “Döletni parchilash suyiqesti bar” dégendek jinayetler bilen eyiblinip muddetsiz qamaq jazasigha höküm qilin'ghan. 2016-Yili 2-ayning 1-küni, uning salametliki nacharlashqanliqi sewebidin sot uning jazasini 19 yildin 20 yilghiche bolghan muddetlik qamaq jazasigha özgertken.

20 Yilgha yéqin waqittin buyan Uyghur kishilik hoquq qurulushi, xelq'ara kechürüm teshkilati, kishilik hoquqni közitish teshkilati, dunya Uyghur qurultiyi qatarliq xelq'araliq kishilik hoquq teshkilatliri we hetta amérika dölet mejlisimu bu délogha nahayiti köngül bölgen. Lékin xitay hüseyin jélilning kanada puqrasi ikenlikini izchil ret qilip kéliwatqan bolup, hüseyin jélil ta bügün'giche xitayning türmiside yatmaqta.

2021-Yili xitayda jasusluq jinayiti bilen tutup turuluwatqan kanada puqraliridin maykol kowrig we maykol spawor kanadagha ötküzüp bérilgen. Emma pakitsiz eyiblesh bilen muddetsiz qamaq jazasigha höküm qilin'ghan hüseyin jélil heqqide héchqandaq éniqlima bérilmigen.

REUTERS/Chris Wattie

Kanada “Uyghur heqlirini qoghdash qurulushi” ning ijra'iye diréktori memet toxti ependining radiyomizgha bildürüshiche, ular hüseyin jélilning ehwalini kanada tashqi ishlar ministirliqigha eskertip turghan. Kanada tashqi ishlar ministirliqining ulargha bildürüshiche, xitay terep kanada hökümitige hüseyin jélilning ehwalidin melumat bérishni ret qilip kelmektiken.

Biz bu heqte téximu tepsiliyrek melumat élish üchün kanada tashqi ishlar ministirliqi we xitayning kanadadiki bash elchixanisi bilen alaqilishishke tirishtuq. Emma ular élxetlirimizge jawab qayturmidi.

Hüseyin jélilning ayali kamile xanimdin ehwal igilesh üchün alaqe qilghinimizda, biz bilen sözlishishni ret qildi. Bu a'ilining ehwaligha izchil yéqindin köngül bölüp kéliwatqan memet toxti ependining éytishiche, 18 yilliq ümidsizlik kamile xanimni charchatqan.

Memet toxti ependi ziyaritimiz dawamida kanada hökümitining 18 yildin buyan hüseyin jélilning qoyup bérilish üchün izchil tirishchanliq körsitip kéliwatqanliqini tekitlidi.

Uyghur kishilik hoquq qurulushining tetqiqat diréktori hénriy shajiwiski (Henryk Szadziewski) yéqinda hüseyin jélilning délosining hazirqi ehwali we kishilik hoquq teshkilatlirining uning qoyup bérilishi üchün qilghan pa'aliyetlirining yitersiz bolushidiki seweblerni xulasilep bir maqale yazghan. U maqaliside, Uyghur kishilik hoquq qurulushining hüseyin jélil heqqide élip barghan siyasiy pa'aliyetlirining emeliyette Uyghurlar duch kelgen wehshiylikning 20 yilliq ispati ikenlikini, buning chongqur oylinishqa tégishlik bir mesile ikenlikini otturigha qoyghan.

U bu heqte radiyomizgha söz qilip mundaq dédi: “Kishilik hoquq teshkilatliri xitay bilen munasiwette qilishqa tégishlik ishlarning hemmisini dégüdek qildi. Bashqa döletlerning xitaygha bésim chüshürüshi üchünmu kéreklik bolghan barliq uchurlar bilen teminlidi. Yéqinqi yillardin buyan hüseyin jélilning délosi türme-lagérlargha solan'ghan milyonlighan Uyghurning délosigha oxshash ghayib boldi. Qarighanda xitay tashqi dunyaning bésimgha pisent qilmaydighandek turidu”.

U hüseyin jélilning qoyup bérilishi üchün, qandaqla bolmisun heriket qilishni toxtatmasliq kéreklikini tekitlep mundaq dédi: “Xitaygha xelq'aradin ortaq bir bésim chüshürülüshi kérek. Kanada téximu küchlük bésim qélishi kérek, chünki hüseyin jélil 2001-yili kanadagha köchmen bolup kelgen we uninggha 2005-yili kanada wetendashliqi bérilgen. Eslide xitayning buni étirap qilmasliqigha kanada qattiq pozitsiye bildürüshi kérek. Kanadaliq ikki maykél kanadagha qayturup bérildi. Eyni waqitta kanada-xitay otturisidiki mesile hel qilindi. Hüseyin jélil délosighimu oxshash shekilde mu'amile qilinishi kérek. Hüseyinmu kanadaliq, uninggha kanada puqrasidek mu'amile qilinishi kérek. Kanada téximu qattiqraq bésim qilishi kérek. Maqalemde tilgha alghandek, hüseyin ‛untulghan kanadaliq‚ bolup qaldi”.

Memet toxti ependi 2016-yili xitay hökümitining siyasiy teshwiqat üchün hüseyin jélilni qeshqerde bir pa'aliyette sözletküzgenliki heqqide toxtilip, bu xewerning gumanliq ikenlikini, hüseyin jélilning rasttinla “Untulghan kanadaliq” süpitide hayat yaki emeslikining namelum ikenlikni eskertti.

Hénri shajiwiski yene 2021-yili 7-ayning 19-künidin buyan marakeshte tutup turuluwatqan idris hesenni tilgha élip, idris hesenning hüseyin jélildek aqiwetke duchar bolushining aldini élish üchün, xelq'araning tézrek heriketke ötüshini ümid qilidighanliqini bildürdi.

Idris hesenning ayali zeynure xanim radiyomizgha söz qilip, yoldishining üch yildin buyan marakesh türmiside yétiwatqanliqini, teqdirining qandaq bolidighanliqi heqqide héchqandaq xewer yoqluqini éytti. U yene idris hesenning Uyghur teshkilatliri we siyasiy pa'aliyetchilirining özini qutquzush üchün köprek heriket qilishni ümid qilidighanliqini bildürdi.

Hüseyin jélil we idris hesenning déloliri muhajirettiki Uyghurlar gerche xitay chégrasining sirtida yashawatqan bolsimu, xitayning dölet halqighan basturushidin qutulalmaywatqanliqini körsetmekte.