Б д т мутәхәссислири уйғурларниң хитайда мәҗбурий ички әза көчүрүш нишаниға айланғанлиқини агаһландурди

Мухбиримиз әркин
2021.06.15
organ-ichki-eza-sodisi-2.jpg Хитайда тутқунларниң ички әзасиниң тиҗарәткә айландурулуши қарши намайишта, дохтур вә зиянға учриғучиниң ролини алған намайишчилар. 2007-Йили 1-май, чех.
REUTERS

Б д т кишилик һоқуқ мутәхәссислири 14-июн баянат елан қилип, хитайда уйғурларни өз ичигә алған тутқундики азсанлиқ милләтләр вә диний гуруһларниң мәҗбурий ички әза көчүрүш нишаниға айланғанлиқиға даир хәвәрләрдин қаттиқ чөчүгәнлики, өзлириниң бу җәһәттики “ишәнчлик учурлар” ға еришкәнликини җакарлиған.

Баянатта ейтилишичә, улар хитайдики башқа мәһбусларға бундақ тәләп қоюлмисиму, бирақ етник, тил яки диний аз санлиқ милләт тутқунлириниң мәҗбурий һалда қени тәкшүрүлидиғанлиқи, ултра авазлиқ әсваб вә рентегинлиқ әсваблар билән ички әзалириниң тәкшүрүлүп, еришкән учурларниң хитайдики ички әза тәқсим қилидиған җанлиқ ички әза санлиқ амбириға киргүзүлидиғанлиқиға аит “ишәнчлик учурлар” ни тапшурувалған.

Уйғурларниң хитайдики ички әза содисиниң қурбаниға айлиниши 1990-йилларниң башлиридин тартипла башланғанлиқи қәйт қилинсиму, бирақ униң 2017-йилидики чоң тутқундин башлап көлиминиң техиму кеңәйгәнлики, техиму системилашқанлиқи, кәсипләшкәнлики вә техиму торлашқанлиқи илгири сүрүлүп кәлгән. Бу мәсилини әнглийәлик адвокат, лондон “уйғур сот коллегийәси” ниң адвокати һамид саби б д т кишилик һоқуқ кеңишиниң 2020-йили чақирилған бир қетимлиқ йиғинида оттуриға қойғаниди.

Һамид сабиниң ейтишичә, хитай 2015-йили мәһбусларниң ички әзасини көчүрүшни тохтатқанлиқини елан қилған болсиму, бирақ дәлилләр униң изчил мәҗбурий ички көчүрүш билән шуғуллинип кәлгәнликини көрсәтмәктикән. Һамид саби 15-июн бу һәқтики зияритимизни қобул қилип: “еришкән дәлилләр хитайниң җанлиқ ички әзаларни изчил ички әза ианә қилғучиларниң мақуллиқисиз ишлитиватқанлиқини ениқ көрсәтмәктә. Уларниң қиливатқини мәҗбурий ички әза көчүрүш әткәсчиликидур” деди.

Униң ейтишичә, бу “қорқунчлуқ җинайәт” ни хитай һөкүмити садир қиливатқан болуп, униңдин хитай сәһийә муәссәсилири пайдиға еришмәктикән. У мундақ дәйду: “мән бурун көп қетим ейтқинимдәк бу қорқунчлуқ вә йиргинчлик җинайәт хитай һөкүмити тәрипидин садир қилиниватиду. Әпсуслинарлиқ йери, хитай сәһийә системиси гунаһсиз инсанларниң ички әзалирини ишлитиватиду. Улар наһайити нурғун сиясий мәһбусларни өлтүрүп, уларниң әзалирини ички әза көчүргүчи чәтәл саяһәтчилиригә сетип пайда елип кәлди.”

Мәзкур баянат б д т ниң адәм әткәсчилики, аяллар-балилар һоқуқи, җисманий-роһий саламәтлик, аз санлиқ милләтләр, диний әркинлик, тән җазаси, халиғанчә тутқунға қарши туруш қатарлиқ ишлириға мәсул 12 нәпәр кишилик һоқуқ мутәхәссиси тәрипидин елан қилинған. Баянатта хитайдики мәҗбурий ички әза көчүрүшниң “пәрқлиқ җайлардики қолға елиниш сәвәбини чүшәндүрмәй яки қолға елиш буйруқи берилмәй туруп, тутуп турулидиған алаһидә етник, тил яки диний аз санлиқларни нишан қилғанлиқи” тәкитләнгән.

Германийәлик кишилик һоқуқ паалийәтчиси, “тәһдит астидики хәлқләр тәшкилати” ниң мәслиһәтчиси хану шәдлерниң ейтишичә, б д т мутәхәссислириниң баянати хитайниң уйғурларға немиләрни қиливатқанлиқиниң йәнә бир “логикилиқ хуласиси” икән.

Хану шәдлер 15-июн бу һәқтики зияритимизни қобул қилип мундақ деди: “биз хитай һөкүмитиниң уйғурлар мәсилисигә кәлгәндә уларниң туғулушини азайтиватқанлиқи, буниңда униң аялларни уларниң ирадисигә хилап һалда мәҗбурий туғмас қиливатқанлиқи, уларға һечқандақ таллаш йоли қоймиғанлиқини биләттуқ. Мана әмди униң мәҗбурий ички әза кәчүргәнликигә даир доклат чиқти. Буни һөкүмәтниң уйғурларни узун мәзгиллик йоқитиш һәрикитидә уларға немиләрни қилғанлиқиниң логикилиқ хуласиси, десәк болиду.”

Хану шәдлерниң ейтишичә, германийә һөкүмити вә башқа ғәрб дөләтлири б д т мутәхәссислириниң юқириқи баянлириға “пәвқуладдә җиддий” қариши, хитайға тәкшүрүш елип бериш тоғрисида қаттиқ бесим ишлитиши керәк икән. Хану шәдлер: “мәҗбурий ички әза көчүрүш тоғрисидики бу доклат б д т ниң мустәқил мутәхәссислири тәрипидин оттуриға қоюлған болса, буниңға” пәвқуладдә җиддий муамилә қилиш керәк. Бурун авазини чиқирип кәлгән германийә һөкүмити, явропа вә ғәрб һөкүмәтлири буниңғиму авазини чиқирип, б д т кишилик һоқуқ алий комиссариниң тәкшүрүш елип беришини қаттиқ тәләп қилиши керәк.”

Хану шәдлер хитай һөкүмитиниң мутәхәссисләрни хитайға “төһмәт қилди” дәп әйибләп, диққәтни башқа тәрәпкә бурашқа урунсиму шундақла игилик һоқуқини баһанә қилип, тәкшүрүшкә йол қоймаслиққа тиришисиму, бирақ ғәрб һөкүмәтлири униңға йетәрлик бесим ишләтсә, униң бу баһаниләрниң арқисиға йошуриналмайдиғанлиқини билдүрди.

Лекин адвокат һамид сабиниң көрситишичә, әгәр һәқиқәт б д т мутәхәссислириниң дегинидәк болмиса, хитайға нисбәтән буни испатлаш бәк асан икән. У, хитайниң б д т мутәхәссислиригә өзиниң ички әза көчүрүш санлиқ мәлумат амбирини ачсила болидиғанлиқини билдүрди.

Һамид саби: “хитайға нисбәтән хитай сот коллегийәси вә мутәхәссисләрниң түнүгүн елан қилған баянлириниң тоғра әмәсликини испатлаш бәк асан. У болсиму мутәхәссисләрни тәклип қилип, уларға өзлириниң ички әза ианә қилиш системиси вә ички әза көчүрүш санлиқ мәлуматини көрситиштур” дәп көрсәтти.

У йәнә мәҗбурий ички әза көчүрүшниң “наһайити ениқ инсанийәткә қарши туруш җинайитигә” киридиғанлиқини билдүрди.

Бирақ явропа таратқулириниң хәвәр қилишичә, хитайниң җәнвәдә турушлуқ вәкилиниң баянатчиси лю йүйин б д т мутәхәссислирини “хата учур” тарқитиш, хитайға “төһмәт қилиш” билән әйибләп, уларниң баянатини рәт қилған. Униң ейтишичә, “мутәхәссисләр хитай һөкүмити тәминлигән нопузлуқ учурларға сәл қарап, хитайға қарши бөлгүнчиләр вә хурапий фалүнгоңчиларниң учурини таллиған” икән.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.