Xitayning ikki neper yuqiri derijilik Uyghur emeldargha ölüm jazasi bérishi “Esebiylik” dep eyiblendi

Xitay hökümiti ishligen “Térrorluqqa qarshi küreshtiki xirislar” namliq höjjetlik filimning 4-qismidin kesip élin'ghan.

Uyghur élidiki irqiy qirghinchiliq gherb döletlirining siyastidiki muhim nuqtigha aylinip, xitay amérika we yawropa ellirining jazalishigha uchrawatqan mezgilde, xitayning 2 neper yuqiri derijilik Uyghur emeldarni “Bölgünchilik”, “Térorluq” bilen eyiblep ölüm jazasigha hokum qilishi xelqarani tang qaldurup, dunyaning diqqitini yene bir qétim Uyghurlar mesilisige qaratti.

Uyghur aptonom rayonluq hökümetning 6-april chaqirghan axbarat yighinida Uyghur aptonom rayonluq yuqiri sot mehkimisi edliye nazaritining sabiq naziri, Uyghur aptonom rayonluq siyasi-qanun komitétining mu'awin sékritari shirzat bawudun bilen Uyghur aptonom rayonluq ma'arip nazaritining sabiq naziri sattar sawutqa ölüm jazasi bérilip, ikki yil kéchiktürüp ijra qilinidighanliqini élan qilghan. Sot yene her ikkilisige siyasi hoquqidin menggülük mehrum qilish, barliq mal-mülkini musadire qilish jazasi bergen.

Bu xitayning 2017-yili chong tutquni bashlan'ghan 4 yildin buyan tunji qétim yuqiri derijilik 2 neper Uyghur emeldarigha ölüm jazasi bérilgenlikini ashkarilishidur. Yuqiri sot bu hökümni 6-april élan qilghan bolsimu, biraq sotning qachan échilghanliqi, sot jeryani, hökümning qachan bérilgenliki toghrisida héchqandaq melumat bermigen. Melum bolushiche, ölüm jazasi Uyghur weziyitining qanchilik qorqunchliq ikenliki, rayonda sotning qandaq suyi'istémal qiliniwatqanliqigha bolghan endishilerni téximu kücheytken.

Kishilik hoquqni közitish teshkilatning xitay ishliri dériktori sofiye richardson 7-april ziyaritimizni qobul qilip, Uyghur élida adil sot deydighan bir nersining yoqliqini bildürdi. U mundaq dédi: “Bu bek qorqunchluq. Men shuni éniq éytimenki, kishilik hoquqni közitish teshkilati herqandaq ehwalda ölüm jazasi bérishke üzül-késil we tamamen qarshi turidu. Chünki ölüm jazasining tüp négizi rehimsizlik we binormalliqtur. Shuningdek biz yene shinjangdiki mutleq köpchilik xelqning héchqachan, hetta adettiki dewalardimu adil sotlanmaydighanliqini yaxshi bilimiz.”

Sofiye richardsonning éytishiche, xitay hökümiti özining bu ikkeylen'ge qarshi sun'ghan delil-isplatlirini élan qilishi zörür iken. U: “13 Yil burun neshr qilin'ghan derslik kitab üchün kishilerning ömürluk qamaqqa höküm qilinishi bir esebiylik. Buni teswirleydighan bir sözlük yoq. Méningche, xitay hökümitining barliq delil-ispatlarni toluq otturigha qoyushi tolimu zörür. Men bu ikkisining özliri xalighan adwokatni talliyalighan-talliyalmighanliqi, ulargha qarshi sunulghan delil-ispatlarni körgen-körmigenliki yaki eyibleshke qarshi turalighan-turalmighanliqini bilishni xalaymen,” dédi.

Yuqiri sotning qararida, shirzat bawudun partiyening rehbiri kadiri bolushtek salahiyetni qalqan qilip, “Uzun mezgil döletni parchilashni pilanlash”, “Sherqiy türkistan islam herkitige qatniship, xelq we döletning menpe'etige satqunluq qilish”, “Chégra sirtidikilerni qanunsiz istaxbarat bilen teminlesh” bilen eyiblen'gen. U “Uzun mezgil halqiliq orun'gha yoshurniwalghan ‛ikki yüzlimichi‚” dep körsitilgen.

Sattar sawut bolsa ma'arip nazaritining ottura-bashlan'ghuch mektepler Uyghur tilidiki til-edebiyat derslikini tüzüsh, neshr qilish xizmitige mesul bolush jeryanida “Yerlik alahidilik, milliy alahidilikni gewdilendürüp, öz milletning tarix we medeniyitini namayen qilish” namida derslikke “Milliy bölgünchilik”, “Zorawanliq”, “Térorluq”, “Diniy ashqunluq” idiyesi terghip qilin'ghan mezmunlarni kirgüzüshni qattiq telep qilip, “Xitaysizlashturush arqiliq döletni parchilash meqsitige yetmekchi bolush” bilen eyiblen'gen.

Amérikidiki ataqliq xitay kishilik hoquq adwokati téng byawning éytishiche, “Döletni parchilash jinayiti” xitayning öktichilerge zerbe bérish üchün ishlitidighan qorali iken. Lékin bu qoral bu qétim hakimiyet sistémisi ichidiki kadirlargha ishlitilgen. U 7-april ziyaritimizni qobul qilip mundaq dédi: “Döletni parchilash jinayiti nahayiti éniq bolghan bir siyasiy jinayet. Xitay hökümiti da'im döletni parchilash yaki dölet hakimiyitini aghdurush we yaki uninggha qutratquluq qilish digenlerni öz ichige alghan bu wastilarni ishlitilitidu. Bu xil wastilar burun öktichilerge, yeni siyasiy meqsiti bolghan heriketlerge zerbe bérish üchün ishlitilip kelgen.”

Téng byawning éytishiche, shirzat bawudun, sattar sawut ilgiri xitay hakimiyet sistémisining parchisi bolsimu, biraq Uyghurlar “Irqiy qirghinchiliq” qa uchrawatqan bügünki ehwalda Uyghur bolushning bedilini ötigen.

Téng byaw yene mundaq didi: “Ular bir tereptin kompartiye tüzülmisining ichidiki siyasi-qanun kadiri, yene bir tereptin ular Uyghur bolush süpitide bu milletning diniy we medeniyitini tonuydu. Bu jehettiki toqunush ularda intayin konkirét eks étip turghan. Ularda azraq wijdan bolsa bu ikki amil ularda choqum toqunishidu. Ular üchün éytqanda, bu intayin azabliq. Bu ehwalda kompartiye ularning bezi herikiti, pikiri we qarashlirini ‛döletni parchilash” jinayiti artishning bahanisi qildi.”

Xitay hökümiti “Térorluq”, “Bölgünchilik” idiyesini tarqitip, “Yash ewlatlarni zeherlidi” dep eyibligen Uyghur tili-edibiyat dersliki 2003-yili tüzülgen bolup, mezkur derslik 2016-yilgha qeder rayondiki mekteplerde normal oqutulup kélin'gen. Amérikadiki Uyghur pa'aliyetchi, ataqliq obzorchi yalqun rozining oghli kamaltürk yalqunning körsitishiche, eger bu kitablarda birer mesile bolghan bolsa, her yilqi qatlammu-qatlam tekshürüshlerde otturigha chiqqan bolattiken.

Ma'arip neshriyatining mes'ul tehriri, ataqliq obzorchi yalqun rozi mezkur derslik kitabini tüzüshke qatnashqan Uyghur ziyalilirining biri. Yalqun rozimu bu derslik kitabi seweblik 2016-yili tutqun qilinip, 15 yilliq késilgen idi. Kamaltürk yalqunning éytishiche, xitay hökümitining bundaq chong siyasi heriketni qozghap, derslik kitab tüzgen Uyghur ziyalilirini tutqun qilishi we qamaq jazalirigha höküm qilishidiki meqsiti Uyghur tili we medeniyitini yoqutush iken.

Kishilik hoquqni közitish teshkilatidiki sofiye richardsonning qarishiche, ölüm jazasi xitayning teshwiqatini inkar qilip, Uyghur élining ré'alliqini échip bergen. Sofiye richardson mundaq dédi: “Shi jinpingning ‛shinjangdiki hemme kishi xoshal-xoram yashwatidu‚ déyishi, da'irilerning Uyghurlar ussul oynawatqan widéyolarni élan qilishigha nisbeten ishen'güsiz derijidiki bu éghir jaza, bu xil teshwiqatlarni tüp yiltizidin tewritip, sizge teshwiqat mashinilirining ré'alliqi bilen rayonda yüz bériwatqan ré'alliqni körsitip berdi,” dédi. Bu ikkeylen'ge ölüm jazasi 6-april élan qilinishning bir qanche kün aldida xitay hökümiti “Térorluqning kölenggüsi” namliq bir teshwiqat widéyosi tarqitip, shirzat bawudun, sattar sawutlarni öz ichige alghan atalmish “Térorluq”, “Bölgünchilik”, “Ashqunluq” qa chétishliq “Ikki yüzlimichi” emeldarlarni sözletken.

Teshwiqat widéyosida shirzat bawudun özining atalmish “Sherqiy türkistan térorluq teshkilati” bilen qandaq til biriktürgenliki, ulargha qandaq yardem qilghanliqi, sattar sawut Uyghur derslik kitaplirigha atalmish “Térorluq”, “Bölgünchilik”, “Ashqunluq” idiyesini singdürüp, yash ewlatlarni qandaq “Zeherligen” liklirini iqrar qilghan. Xitayning CGTN téléwiziye qanilida élan qilin'ghan bu widéyo xelq'arada qattiq eyibleshke uchrighan idi.