Xelq'ara kechürüm teshkilati: 10 yildin buyan türmide yétiwatqan ilham toxti shertsiz qoyup bérilishi kérek

Meshhur Uyghur ziyaliysi ilham toxti Uyghurlarning xitay hökümranliqi astidiki ehwalini dunyagha ashkarilap, Uyghurlarning qanuniy heqlirini telep qilghanliqi üchün 2014-yili 1-ayda béyjingdiki öyidin tutqun qilinip, shu yili 9-ayning 23-küni ürümchi ottura sot mehkimisi teripidin muddetsiz qamaqqa höküm qilin'ghanidi. Ilham toxtining naheq sotlinip, éghir jaza bilen türmide yétiwatqinigha 10 yil bolghanliqi munasiwiti bilen, chet'ellerde xitay hökümitidin ilham toxtini shertsiz qoyup bérish telepliri yene kücheydi.

Xelq'ara kechürüm teshkilati 24-iyul küni bayanat élan qilip, xitay hökümitidin ilham toxtigha qilghan adaletsizliklerni toxtitishni telep qildi. Ilham toxtining amérikidiki qizi jewher ilham we gérmaniyediki “Ilham toxtini qollash guruppisi” ning bashliqi enwer jan ependilermu radiyomiz ziyaritini qobul qilip, naheq tutqun qilin'ghan ilham toxtining türmidiki ehwalidin endishe qiliwatqanliqini we xitay hökümitining uni shertsiz qoyup bérishi kéreklikini bildürdi.

Xelq'ara kechürüm teshkilatining bayanatida mundaq yézilghan: “Ilham toxti közge körün'gen Uyghur ziyaliysi. U köp qétim Uyghurlar bilen xitaylar otturisidiki chüshinish we söhbetlishishni telep qilghan, emma u bölgünchilik jinayiti bilen asassiz eyiblinip muddetsiz qamaq jazasigha höküm qilin'ghan”.

Xelq'ara kechürüm teshkilatining bayanatida yene, xitay hökümitining ilham toxtigha artqan jinayetliri we eyibleshlirining asassiz ikenliki, uning türmide adaletsiz mu'amile we qiyin-qistaqlargha uchrawatqanliqi bayan qilinip mundaq déyilgen: “Uning shinjang Uyghur aptonom rayonida Uyghurlar duch kelgen sistémiliq kemsitishni chüshendüridighan maqaliliri Uyghurlarning heqiqiy ehwalini asas qilip yézilghan. Halbuki 2014-yili 9-ayning 23-küni ilham toxti üstidin échilghan sot adil we ochuq-ashkara bolmighan. Uning sotta özini aqlash hoquqliri ashkara depsende qilin'ghan. Sottin kéyin bolsa u (ilham toxti) muddetsiz qamaq jazasigha höküm qilin'ghan. Xewer qilinishiche, türmige solan'ghan ilham toxtining put-qolliri kishenlen'gen, yalghuz kamérgha uzun muddet solap qoyulghan, yéterlik dawalash we yémek-ichmektin mehrum qaldurulghan, rohi jehette siyasiy terbiyeni öz ichige alghan qiynash we nachar mu'amilige uchrighan. Ilham toxtining tinch we mötidil pozitsiyesi uning türmige kirishining naheqchilik ikenlikini körsitidu. Chünki bu, kishilik hoquqni qoghdighuchilarning eng zorawanliq shekilde basturushqa uchrighanliqigha wekillik qilidu. Ilham toxtining délosi xitay hökümitining Uyghur, qazaq we bashqa az sanliq milletlerni keng kölemde basturuwatqanliqining tipik misali, bu xil basturush insaniyetke qarshi jinayetlerni, yeni insanlarni keng-kölemde tutqun qilish, mejburiy assimilyatsiye qilish qatarliqlarni öz ichige alidu.”

Bayanatning axirida yene ilham toxtining kürishining heqqaniy küresh ikenliki tekitlinip, xitay hökümitidin uni shertsiz qoyup bérish telep qilinip mundaq déyilgen: “Ilham toxti öz'ara chüshinish we hemkarliq yolini achti, tinch bille yashashni ilgiri sürdi. Shunga uning qoyup bérilishi xitaydiki kishilik hoquq we adaletni ilgiri sürüshte halqiliq bir qedem hisablinidu. Halbuki uning dawamliq türmide yétishi xitayda yashaydighan Uyghur, qazaq we bashqa türk musulman guruppiliri duch kelgen kishilik hoquq kirizisini eslitidu. Biz xitay da'iriliridin uni derhal we shertsiz qoyup bérishke kapaletlik qilishini telep qilimiz!”

Ilham toxtining amérikidiki qizi jewher ilhammu 24-iyul küni radiyomizgha élxet arqiliq jawab bérip, xitay hökümitining hazir dadisi ilham toxtini yoqlashqimu ruxset qilmaywatqanliqini, shunga dadisidin téximu ensirep kétiwatqanliqini bildürüp mundaq yazghan: “Béyjingdiki a'ilemdikiler dadamni körüshni telep qiliwatqinigha nechche yil boldi. Emma bu telep üzlüksiz ret qiliniwétiptu. Dadamni bashqa türmige yötkiwétiptu dégen gepnimu anglidim. Bu yil etiyazda, men dadamni nobél tinchliq mukapatigha körsitishke seperwer qilish pa'aliyitini qozghighandin kéyin, ular a'ilemdikiler bilen alaqilishiptu. Ular sözide ‛jewherge éytinglar, u hemme jayda a'ile ziyaritini telep qilip dawrang salmisun. Biz elwette yoqlashqa ruxset bérimiz. Eger türme terep uning a'ilisidikilerning ilham toxtini yoqlishigha yol qoymisa, bizge téléfon qilinglar‚deptu. Qandaqla bolmisun, a'ilemdikiler uni yoqlash pursitige érishelmidi. Men ularning bu yil yazda uni yoqlashqa ruxset qilishini ümid qilimen”.

Jewher ilham yene dadisi ilham toxti bilen sinliq körüshüsh we téléfonda sözlishish telipini otturigha qoyghanda, xitay terepning uninggha shert qoyghanliqini bildürüp mundaq dédi. “Yéqinda ötküzülgen yawropa-xitay kishilik hoquq diyalogida, xitay emeldarliri yawropa ittipaqi wekillirige, ‛eger jewher dadisi bilen sinliq paranglashmaqchi yaki dadisigha téléfon qilmaqchi bolsa, choqum xitayni tenqid qilishni toxtitishi kérek‚ deptu. Chünki bu méning dadam bilen sinliq sözlishish we da'im téléfon qilish telipim idi. Men buni bu yil etiyazdin bashlap telep qilip kéliwatimen. Emma ular bu telepkimu shert qoydi”.

Jewher ilham radiyomizgha yazghan jawab xétide, yene ilham toxti mesiliside, xelq'araning xitaygha qilghan bésimlirining yéterlik emeslikini bildürüp mundaq dégen. “Epsuslinarliqi shuki, xitaygha sélin'ghan bésim yéterlik we küchlük emes. Shuni hés qildimki, bügünki künde kishilerning ilham toxtigha bolghan diqqiti azaymaqta. Elwette dunyada hazir nurghun paji'eler yüz bériwatqan bolghachqa, kishilerning bashqa mesililer we délolargha ehmiyet bérishi normal ehwal. Qandaqla bolmisun, dadam ilham toxtining ehwalini untup qalmasliqimiz kérek. Dadamning ehwali eng baldur bayqalghan we eng éghir délo idi. Shuninggha ishinimenki, dadamning qoyup bérilishini qollash ézilgen we weyran bolghan Uyghurlar jem'iyitige ümid élip kélidu”.

Jewher radiyomizgha yazghan jawabining axirida yene öz iradisini bildürüp mundaq dégen. “Dadamgha we xitay hökümitige deydighan sözüm yenila shu: dadam we barliq bigunah Uyghurlar erkinlikke chiqmighuche bu küreshni toxtatmaymen!”

Gérmaniyediki “Ilham toxtini qollash guruppisi” ilham toxti tutqun qilin'ghandin buyan, ilham toxtigha erkinlik telep qilish we ilham toxtini xelq'aradiki nopuzluq kishilik hoquq mukapatlirigha tewsiye qilishta, gherb démokratik dunyasida eng aktip pa'aliyet élip bériwatqan teshkilatlarning biri.

24-Iyul küni mezkur teshkilatning bashliqi enwerjan ependimu radiyomiz ziyaritini qobul qilip, 10 yildin buyan türmide yétiwatqan pidakar Uyghur ziyaliysi ilham toxtining türmidiki ehwalining heqqaniyetni yaqlaydighan dunya jem'iyitide endishe qozghawatqanliqini bildürdi.

Ziyaritimiz axirida, enwerjan ependi xitay hökümitidin ilham toxtining türmidiki ehwalidin dunyani xewerdar qilishi, ilham toxtini shertsiz qoyup bérishi kéreklikini tekitlidi.