Xelq'ara chégra hemkarliq merkizi bajdin qutulush jenniti bolup qalghan

Muxbirimiz irade
2017.06.08
Xelqara-chegra-hemkarliq-merkizi.jpg Qorghastiki xelq'ara soda merkizi.
Public Domain

2012-Yili qorghasta qurulghan “Xitay-qazaqistan qorghas xelq'ara chégra hemkarliq merkizi” xitay hökümitining “Bir belwagh, bir yol istratégiyisi” teshwiqatidiki muhim jaylarning biri bolup qalghan idi. Xitay resmiy axbaratliri qorghastiki chégra hemkarliq merkizi qurulghandin buyan zor iqtisadiy ünüm yaratqanliqini ilgiri sürsimu, chet'ellerdiki axbarat wasitilirining igiligen melumatliri buning eksini sözlimekte. Roytérs öz xewiride, qorghastiki iqtisad alahide rayonining ichkiri ölkilerdiki xitay shirketlirining bajdin qutulush orni bolup qalghanliqini bildürgen.

Qorghas iqtisad alahide rayoni qarmiqidiki “Xitay-qazaqistan qorghas xelq'araliq chégra hemkarliq merkizi” xitay hökümitining Uyghur élini “Halqima tereqqiy qildurush” deydighan sho'ari astida 2012-yili qurulghan idi. Xitayning merkizi téléwiziye istansisi, xelq géziti qatarliq axbarat wasitiliri öz xewerliride “Bir belwagh, bir yol istratégiyisi” yolgha qoyulghandin béri bu merkezdiki tijaretning kéngiyishige yenimu keng yol échilghanliqini ilgiri sürgen.

Xelq géziti öz xewiride yene, “Bir belwagh, bir yol” teshebbusining tedrijiy ilgiri sürülüshige egiship, qorghas chégra éghizi özgiche rayon üstünlüki, étibarliq baj siyasiti arqiliq dölet ichi-sirtidiki nurghun karxanilarni meblegh sélishqa jelp qiliwatqanliqini ilgiri sürgen. Halbuki, xelq'araliq axbaratlar qorghastiki emeliy ehwalning yuqirida anglitilghanlardin perqliq ikenlikini bildürmekte. Mesilen, en'gliyening roytérs agéntliqi 6-iyun küni “Yipek yoli üstidiki qorghas tijaretchilerni jelp qilalmaywatidu” mawzuluq bir xewer élan qildi. Xewerde, bir qanche xitay meblegh salghuchilar we munasiwetlik kishilerni ziyaret qilghan. Ma famililik bir xitay meblegh salghuchi özining rayon'gha meblegh sélish ehwallirini közitip béqish üchün barghan bolsimu, körgen menzirisidin ümidsizlinip, derhal ürümchige qaytip kelgenlikini éytip bergen, yeni u yerde peqet xitayning ezan pulluq kiyim-kécheklirini, mallirini sulyaw xaltilargha qachilap chörgilep yürgen qazaq charwichilardin bashqa nerse körmigen. Uning üstige bu merkez qurulushining aptomobillarning kirishige epsizlikini, 5 yultuzluq birer méhmanxaniningmu yoqluqini éytip, bu yer yuqiri sommiliq meblegh sélishqa erzimeydighanliqini bildürgen.

Royétérs muxbirining bayan qilishiche, “Xitay-qazaqistan qorghas xelq'ara chégra tijaret-hemkarliq merkizi” ning xitay teripide bolsa xitayning ezan bahaliq mallirini satidighan 5 soda binasi bar bolup, u yerdiki dukandarlarmu xéridar yoqluqidin shikayet qilmaqtiken. Shu yerdiki bir dukan igisi muxbirgha özining bezi künlerde kün boyiche birmu mal satalmaydighanliqini éytip “Bezi qazaqlar bay bolsimu, emma nurghunliri kembeghel, 20 koyluq maykiningmu bahasini talishidu” dégen.

Türkiye hajettepe uniwérsitétining oqutquchisi, xitay ishliri mutexessisi doktor erkin ekrem ependi bolsa, qorghastiki weziyetning yuqiridikidek bolushining seweblirini chüshendürüp, qorghas xelq'ara chégra tijaret-hemkarliq merkizining eslidila zor tereqqiyat qilidighan amillargha ige emeslikini bildürdi. U mundaq dédi: “Chégra hemkarliq merkizining tereqqiyati üchün ishlepchiqirish küchi we bazardin ibaret ikki amil muhim rol oynaydu. Emdi bu bazargha qaraydighan bolsaq, qazaqistan we qirghizistan her ikkilisi iqtisadiy ajiz döletler, shunga bu döletlerge mal satqili bolmaydu. Ikkinchisi, Uyghur élining özige kelsek, Uyghur éli özimu küchlük bir ishlepchiqirish bazisi emes. Shunga qorghasni erkin qoyup bérip, tijaretni ilgiri sürimiz désimu beribir bir ünümi bolmaydu.”

Roytérsning éytishiche, Uyghur aptonom rayon da'iriliri we qorghas da'iriliri roytérs muxbirining bu heqtiki so'allirigha jawab bermigen. Emma Uyghur élining xu'ang senping isimlik rehbiri béyjingdiki yighinda muxbirgha qilghan sözide, özining yéqinda qorghasni ziyaret qilghanliqini, u yerning güllinip, hayatiy küchke tolghanliqini éytqan. Xitayning xelq géziti qorghastiki chégra hemkarliq merkizi heqqidiki xewiride munularni bayan qilghan :

“Yéqinqi yillardin buyan, dölet qorghasning tereqqiyatini qollaydighan bir yürüsh étibar bérish siyasetlirini chiqardi, bolupmu orunlashqan karxanilarni tereqqiy qildurushqa nuqtiliq ilham berdi, karxanilar besh yilliq heqsiz tapawet béjidin behrimen bolalaydu, sayahet, yuqiri yéngi téxnika kespining tereqqiyati, chégra halqighan éléktronluq soda qatarliqlar jehette konkrét étibar bérish siyasitimu bar. 2014-Yilidin hazirgha qeder, qorghasta memliketning her qaysi jayliridin bolup, 10 mingdin artuq karxana royxetke aldurdi. Ottura asiyadiki döletlerdin kélip royxetke aldurghan shirketler 500 din oshuq.”

Emma roytérsning éytishiche, 5 kwadrat kilométirliq bu chégra tijaret-hemkarliq merkizining qazaqistan teripi asasen bosh bolup, 63 ish pilanining aran 25 ige meblegh salghuchi chiqqan. Bundin sirt yene, hazirghiche qorghasta royxetke aldurghan karxana-shirket sani 2411 bolup, buning yérimidin köpi peqetla bu rayondiki baj kechürüm qilish siyasitidin behrimen bolush üchünla tizimlatqan shirketler bolup, ularning yerlikning iqtisadigha we ish imkani yaritishqa héchqandaq paydisi yoq iken.

Amérika jorj washin'gton uniwérsitétining proféssori shan robérts ependi bügün radiyomizgha qilghan sözide, qorghastiki tijarettin söz achqanda her ikkila döletning chiriklik mesilisi barliqini untup qalmasliq kérek, dédi. U mundaq dédi: “Qorghastiki chégra tijaret hemkarliq merkizidin söz achqanda, biz xitay we qazaqistan her ikkilisining chiriklik mesilisi éghir döletler ikenlikini untup qalmasliqimiz kérek. Bu döletlerde tijaret merkizi bolghan iken, chiriklikmu mewjut bolidu. Shunga bumu mesilining bir teripi bolushi mumkin. Emma yene bir teripi, qorghastiki tijaret yoli téxi yawropagha yétip bérip bolalmidi. Menche, qachan ‛bir belwagh, bir yol istratégiyisi‚ emelge éship, tijaret yolliri yawropagha tutashqan chaghda andin qorghastiki bu iqtisad-hemkarliq rayoni heqiqiy rolini jari qilduralishi mumkin.”

Doktor erkin ekrem ependimu xitay hökümitining qorghastiki bu alahide rayonni qurushtiki asasiy meqsitining rayondiki xelqlerni jelp qilish we uni yawropagha tutushidighan yoldiki bir wogzal qilish ikenlikini bildürdi.

Ilgiri “Jenubiy xitay seher géziti” bir xewer tarqitip, xitaydiki dangliq artis fen bingbingning 2016‏-yili 8‏-ayda “Eyméyshen filim we téléwiziye medeniyet” shirkitini qurup, shirketni qorghas alahide iqtisadi rayonida royxetke aldurghanliqini, qorghas rayonida royxetke aldurghan kishiler ichide yene yang miygha oxshash bay artislarning barliqini ashkarilighan idi. Roytérs xewiride, royxetke aldurulghan shirketlerge choqum yerlikte meshghulat qilish sherti qoshulmighanliqtin, bu ataqta qorghasta qurulghan shirketler qorghasta hetta Uyghur élining héchqandaq bashqa yéride mewjut emes, shunga közetküchiler ularning yerlikning iqtisadigha we ish imkani yaritishqimu héchqandaq paydisi yoqluqini bildürmekte” dep bayan qilghan.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.