Xotenning namratliq ölchimi guman qozghidi?

Uyghur élidiki namrat Uyghur ata-bala.

Uyghur élining jenubidiki Uyghurlar zich olturaqlashqan üch wilayet, bir oblastta namratliq mesilisi izchil gewdilik bolup kelmekte. Aptonom rayonluq xelq hökümitining xizmet doklatigha qarighanda, hazirqi yölesh ölchimi boyiche, tengritaghning jenubidiki üch wilayet, bir oblasttiki namrat ahale Uyghur élidiki namrat ahalining 85% tini igileydu.

Xitay hökümiti “13-Besh yil” mezgilide, Uyghur aptonom rayonining 2020-yiligha barghanda 2 milyon 610 ming namrat ahalini omumyüzlük namratliqtin qutuldurush, 35 namrat nahiyining namratliq qalpiqini chörüp tashlashni nishan qiliwatqanliqini jakarlighan idi. Pilanda körsitishiche, xoten wilayitidila 1077 namrat kent, 703 ming 500 namrat ahale bar bolup, Uyghur élidiki namrat kent we namrat ahalining ayrim-ayrim halda 35.6% I we 27.1% Tini igileydiken.

Melum bolghandek, xoten wilayitide namratliq alahide gewdilik bolup, namratliqqa pétip qélish amilliri, tarix arqa körünüsh, tebi'iy shara'it, jughrapiyelik orun we bu jayda yürgüzülüwatqan iqtisadiy, diniy we milliy siyaset qatarliq murekkep amillar bilen zich baghlan'ghan.

Yéqinda shinxu'a agéntliqi, tengritagh tori qatarliq hökümet uchur wasitiliride bu yil ichide xoten wilayitining 244 namrat kent we 133 ming 824 ahalining yilliq sap kirimini 6ming somdin ashurup namratliqtin qutuldurushni nishan qilghanliqi körsitildi. Da'iriler bu nishan'gha yétish üchün herbir waliy-nazir derijilik kadir birdin namrat yézigha mes'ul bolidighan, yéza-kentlerdiki her bir kadir birdin namrat a'ilini namratliqtin qutulduridighan tüzümni békitken.

Emma xotenning namrat déhqanliridin igiligen uchurlirimizdin hökümet da'irilirining “ Kimni yölesh” ni békitishte qolliniwatqan ölchimi so'al peyda qildi.
Lop nahiyisi charighagh yézisidiki 60 yashliq déhqan ayal, özining besh janliq a'ilisining yilliq kirimi 5 ming somgha yéqin bolsimu, bir yilliq chiqimigha yetmeydighanliqini, oghullirini öylesh üchün öy sélishqa qerz alghanliqini, ikki oghlining ishsizliqini, bu yil yangaq pul bolmay kirimi töwenlep ketken bolsimu, emma tekshürüshke kirgen da'irilerning éghildiki qoyliridin tartip hésablap, baqidighan balliri barken dep otturahal déhqan dep békitip namratliqtin qutquzush da'irisige kirgüzülmigenlikidin aghrindi. Bu déhqan ayalning bilishiche, da'iriler peqet beshte kapalet ehwaligha qalghan eng töwen derijidiki namratlarnila yölesh tizimlikige kirgüzgen.

Biz bashqa nahiyidiki déhqanlardinmu ehwal igilep körduq, qaraqash nahiyisining zawa kentidiki yene bir Uyghur déhqan ayalning éytishiche, bu yil xotende déhqanlarning kirimi yangaq bahasi chüshüp ketkenliktin bulturqidin bir hesse töwen chiqqan. Uning a'ilisi bu yil 3 ming som etrapida kirim qilghan, emma da'iriler uning öyini tekshürüp béyip bolghan a'ile dep békitken, namratlarni tizimlawatqan kadirlar peqet kenttiki méyip, qéri, ajizlarnila tizimgha alghan. Yene beribir da'irilerning yölesh da'irisige kirgüzülmigen. Uning déyishiche, Uyghurlargha ishlep pul tépish pursiti az, yilda yerlirige japaliq ishlisimu, Uyghur déhqanlar yil boyi hashar, her xil mejburiy emgek we öginishtin qutulalmighanliqtin déhqanchiliqtin hosul élishigha we kirim qilishigha tesir yetmekte.

Xoten memuriy mehkime torida körsitilishiche, xoten wilayitining namratliq ötkilige hujum qilish wezipisi orundashta 80 mingdin artuq kadirning her biri birdin namrat a'ilige yardem bérishtek höddigerlik tüzümini yolgha qoyghanliqi melum.

Bu heqtiki xewerde “Kimni yölesh” mesilisini hel qilishta, xoten wilayiti bir a'ilige birdin namratliqtin qutuldurush pilani bolushqa, bir a'ilige bir yürüsh yölesh tedbiri qollinishqa kapaletlik qildi dep körsetken.

Emma guma nahiyilik melum yéziliq hökümetning namratlarni yölesh ishxanisida kéchilik nöwetchilikte turuwatqan bir kadir, emeliyette xotendiki déhqanlarning normal yilliq kirimining 2000-2500 som etrapida bolidighanliqini, namratlirining ming som etrapida bolidighanliqini bildürdi we omumyüzlük namratliqtin qutulalmay kéliwatqanliqida, téxnika we mebleghning yétishmesliki, ishsizliq we hashar we qattiq basturush siyasetliriningmu tesiri barliqini étirap qildi

Amérikidiki Uyghur közetküchilerdin jorji washin'gton uniwérsitétining tekliplik oqutquchisi, iqtisadiy penler doktori perhat bilgin ependimu xitayning xotendiki namratliq ölchimige guman bilen qaraydighanliqini otturigha qoyup, emeliyette xitayning élan qilghan Uyghurlarning yilliq kirimi toghrisidiki statistikisida ré'alliqqa uyghun kelmeydighan nurghun amillarning barliqini, xitayning namratliq ölchimi amérika yaki birleshken döletler teshkilatining békitken ölchimidin perqliq halda töwen bolghandin sirt, Uyghur déhqanlirining yilliq sap kirimini hésablashta turaqsiz ölchemlerning qolliniliwatqanliqini körsetti.

Perhat ependining qarishiche, emeliyette xotendiki namratliq ölchimige kiridighan déhqanlar xitay körsetken sandinmu küp bolushi mumkin.

Xitay kompartiyesi Uyghur aptonom rayonluq 18-nöwetlik komitétining 10-omumiy (kéngeytilgen) yighinida, aptonom rayonluq yölesh-échish ishxanisi partguruppisining sékrétari ma chingning körsitishiche, döletning déhqanlarning kishi béshi sap kirimi 2300 som bolush namratlarni yölesh ölchimi boyiche, hazir jenubtiki namrat ahale 1 milyon 590 ming. Bu namrat ahalining namratliship kétish sewebi oxshimaydighan bolup, buni asasliqi tebi'iy shara'it, apet, késellik sewebliri, millet, din, tarix, jem'iyet, iqtisad qatarliq köp xil amillarning jughlinishi keltürüp chiqarghan.

Perhat bilgin ependi xitay kommunist hökümitining Uyghur élidiki “Namrat ahalini teltöküs namratliqtin qutuldurush” pilanining esli meqsitige guman bilen qaraydighanliqini otturigha qoyghandin bashqa, netijisidin endishe tuyuwatqanliqini bildürdi.

Igilinishiche, “13-Besh yil” mezgilide xoten wilayitige yardem bérish meblighi 14 milyard 164 milyon som bolup, 2016-yili 352 yardem bérish türi, 3 milyard 167 milyon som yardem bérish meblighi orunlashturulidiken. Bu “13-Besh yil” diki yardem bérish meblighining 22.36% Tini igileydiken. Tengritagh torining xewirige qarighanda xitay memliketlik 12-nöwetlik xelq qurultiyining 4-yighinigha qatnishiwatqan wekiller ömiki xoten wilayitide dölet derijilik iqtisadiy tereqqiyat sinaq rayoni tesis qilish, shinjangning namratliqtin qutuldurush ötkilige hujum qilish xizmitini qollash salmiqini ashurush we yene qollash meblighi we yardem bérish meblighini nazaret qilip bashqurushni kücheytishini, yötkep ishlitish, éliwélish we belgilimige xilap ishlitishke qarita konkrét jaza tedbiri tüzüp, qattiq ijra qilish lazimliqini otturigha qoyghan.

Iqtisadiy penler doktori perhat bilgin ependi bolsa, xitayning xotende yürgüzüwatqan namratliq ölchimi we pilan tedbirlirige guman bilen qaraydighanliqini, emeliyette xitayning xoten'ge meblegh ajritip namratliqtin qutuldurush tedbirlirini yolgha qoyushining orni yoqluqini, chünki xotendiki tebi'iy bayliq we shara'itlardin paydilinish hoquqi Uyghurlargha bérilsila, xotende namratliq mesilisi özlükidin hel bolidu dep qaraydighanliqini otturigha qoydi.