Qazaqistanliq mutexessisler: “Xitaydin alghan zor sommiliq qerz - qazaqistan xelqining yelkisige chüshidu”

Ammiwi axbarat wasitiliridin melum bolushiche, qazaqistan we xitay otturisidiki hemkarliq munasiwetliri her sahelerde rawajlanmaqtiken.

“Qazaq axbarat agéntliqi” da élan qilin'ghan “Nazarbayéf we shi jinpingning uchrishishida qazaqistan we xitay toqquz höjjet imzalidi” namliq maqalida éytilishiche, 7-iyunda béyjingda bolghan bu uchrishishta nursultan nazarbayéf ikki memliket otturisidiki dostluq alaqilirining yenimu küchiyishini ümid qilghan. Shi jinping shu qétimliq uchrishishta qazaqistanning yéza-égilik mehsulatlirini xitay bazarigha kirgüzüsh hemde énérgiye, néfit, tebi'iy gaz shundaqla medeniy alaqiler, yéngi téxnologiye we reqemleshtürüsh saheliri boyiche öz-ara menpe'et yetküzüshni otturigha qoyghan. Shi jinping yene “Bir belwagh, bir yol” qurulushi da'irisidimu ikki dölet hemkarliqining téximu küchiyishini ümid qilghan.

Maqalida ötken yili ikki memliket otturisidiki tawar oborotining 10 milyard 500 milyon amérika dolliri bolghanliqini, buning 2016-yilidin 32 pirsent ashqanliqi tekitlen'gen idi.

Halbuki, qazaqistan hökümiti qarmiqidiki bezi axbarat wasitiliri bu hemkarliqning ikki memliket menpe'etlirini közleydighanliqini ilgiri sürüwatqan bolsimu, emma bezi maqalilerde bu hemkarliqqa köprek xitayning menpe'etdar ikenliki, xitayning qazaqistan'gha séliwatqan köp milyardliq mebleghlirining paydisini qazaqistan xelqi emes, belki hakimiyet béshidikilerning, ayrim guruhlarning we shexslerning körüwatqanliqi otturigha qoyulmaqta.

“365 Qazaqistan axbarati” agéntliqida élan qilin'ghan “Xitay mebleghliri qazaqistan iqtisadini yutmaqta” dégen maqalining aptori andréy korolyof xitayning qazaqistan iqtisadigha qiziqiwatqanliqida melum bir xewpning bar ikenlikini bildürüp mundaq dégen: “Xitaylar heqiqetenmu qazaqistan iqtisadi bilen, shuning ichide peqet jumhuriyetning yer asti qézilmiliri bilenla emes, belki qerzdar karxanilarni eslige keltürüsh bilen shughullinishnimu közlimekte. Shundaq bolushimu mumkinki, 30 yildin kéyin zawutlarning mutleq köp qismi xitay tijaretchilirining kontrolluqi astida bolup qalidu.”

Andréy korolyof xitay shirketlirining qazaqistandiki aktipliqining yildin-yilgha ösüwatqanliqini otturigha qoyup, bügün'ge qeder 7 milyard dollarliq 11 hemkarliq layihesining emelge éshiwatqanliqini bildürgen. Uning éytishiche, xitayning qazaqistan iqtisadigha séliwatqan meblegh miqdari barghanséri éshiwatqan bolup, 2005-yildin 2017-yilning bashlirighiche 13 milyard 900 milyon dollarni teshkil qilghan iken. Omumen xitayning qazaqistan'gha salghan meblegh miqdari 42 milyard 800 milyon dollardin, bergen qerz miqdari 50 milyard dollardin éship ketken. Maqale aptori xitay meblighining “Aqtöpe munay gaz”, “Qarajan bas munay gaz”, “Pawlodar alyumin zawuti”, “Moynaq hidro éléktr istansiyisi”, “Qorghas xelq'ara chégra hemkarliqi merkizi” qatarliq ondin oshuq achquchluq layihelerge séliwatqanliqini ilgiri sürgen. U yene qazaqistanning xitay üchün xam eshya merkizi bolushtin tashqiri, xitay shirketliri we ishchiliri üchün ishlepchiqirish meydani we ish orni boluwatqanliqini, buning qazaqistan'gha nisbete qimmetke toxtash mumkilikini otturigha qoyidu.

“Qazaq üni” tor bétide élan qilin'ghan “Xitayning ottura asiyadiki meblighining töhpe salmiqi” namliq maqalida éytilishiche, xitay “Bir belwagh, bir yol” qurulushi da'iriside qazaqistan'gha milyardlap meblegh sélishtin tashqiri yene qazaqistan yéride 51 xitay zawutini sélishni bashlighan we yene yüzligen hemkarliqtiki karxanilarni qurup ishlimektiken.

Maqalida xitayning qerz bérish shertlirimu körsitilgen bolup, xitay bashqa memliketler bilen sélishturghanda bashqa yolni tutqan iken. Yeni béyjingning siyasiti boyiche dunyaning qaysi bulungida bolmisun, bu mebleghni xitay shirketliri we ishchiliri éshilishi lazim iken. “Bir söz bilen éytiqanda, - déyilidu maqalida, - xitay özi bergen xirajetni özi igilep, xitay shirketliri arqiliq paydini qayturup élishni közleydu. Xitaydin qerz alghan el eng axirida xitay qerzige sélin'ghan yol yaki zawutqa ége bolidu we milyardlighan qerzni töleshke mejbur bolidu.” maqalida yene xitay bilen birer kélishimge kélishtin burun “Yette ölchep, bir qétim kes” dégen atilar sözini oylap körüshni tewsiye qilghan.

“Séntir-1” layihiside bérilgen “Xitay qerzlirining qazaqistan üchün siyasiy xewpliri” dégen maqalining aptori sérgéy duwanofmu qazaqistanning xitaydin éliwatqan qerzlirining memliket bixeterlikige chong xewp tughdurush mumkinlikini ilgiri süridu. Sérgéy duwanof qazaqistanning musteqilliq alghandin buyan özining zawut sélip, birer mehsulat ishlep chiqalmighanliqini otturigha qoyup, mundaq dep xitab qilidu: “Aq ordidikiler bügünki iqtisadiy mesililerni béyjingning yardimi bilen hel qiliwérip, qazaqistanning kélechiki astigha chong bir siyasiy bombini kömüwatqanliqini chüshinemdu?”

Sérgéy duwanof xitaydin éliwatqan qerzning shundaqla qazaqistanda xitay sana'et karxanilirini sélish toghriliq kélishimlerning birinchi nöwette aq'ordigha özining iqtisadiy siyasettiki xataliqlirini yoshurush üchün kérek boluwatqanliqini, buning siyasiy aqiwétining zor bolup, xitaygha bolghan iqtisadiy béqindiliqining siyasiy musteqilliqni yoqitishqa élip kélish mumkinlikini otturigha qoyghan.

Qazaqistanliq tonulghan siyasetshunas dost köshimning éytishiche, qazaqistan hazir köpligen memliketlerge qerz iken. Shularning ichide gollandiyege 40 milyard dollar, xitaygha 12 milyard 800 milyon dollar qerz iken. U mundaq dédi: “Elwette, siyasette mundaq bir söz bar. ‛qerizni alghan hökümet özi qayturushi kérek. Ölgenler üchün tirikler qerzni qayturmasliqi kérek‚. Shuning üchün qerzni qaysi hökümet alghan bolsa, shu qayturushi kérek. Démek, qerz ikki-üch yildin ashmasliqi kérek. Heqiqetni éytsaq, bizde shu qerzni tiriklerning qayturushi lazim bolmaqta. Qerzni 20 yillap élishqa bolmaydu. Gep peqet xitaydila emes. Biz hazir barliq mesilini xitaygha taqap qoyidighan bolduq. Mebleghni bashqa döletlermu séliwatidu. Shunglashqa özining iqtisadiy musteqilliqini saqlap qélish her qandaq bir hökümetning wezipisidur.”

Siyasetshunas resul jumali qazaqistan alghan her qandaq qerizni shu memliketni tutup turghan shexsning emes, belki shu memliketning we shu memlikette yashawatqan qazaq xelqining boyidiki qerz bolidighanliqini ilgiri sürüp, mundaq dédi: “Qerz dégen elwette qazaqistan üchün muhim mawzularning biri. Sewebi jan béshigha chachqanda her bir qazaqistanliqning 9-10 ming dollar tashqi qerzi bar. Bu peqet musteqil döletler hemkarliqi teshkilati boyichila emes, belki sherqiy yawropa elliri ichidimu chong körsetküch bolup hésablinidu. Munchilik qerz rusiyedimu, özbékistandimu, qirghizistandimu, bashqa onlighan döletlerdimu yoq. Uning ichide xitaydin alghan qerzimiz toghriliq éniq melumat yoq. Bu heqte bezide 20-30 yaki 30-50 milyard dollar etrapida qerz bar dégen melumatlar mewjut. Biraq bizni bir chüchütidighan ehwal xitaydin qerzlerni éliwerginimiz, qerzge pétiwatqinimiz éniq. Bu xitayning békargha bériwatqan qerzi emes. Uni beribir qayturush kérek. Gep shu qerzni qandaq qayturushta. Uni kim qayturidu? hazirqi hakimiyet uninggha qanchilik derijide jawab béreleydu? qazaqistan bay memliket bolup turup, munchilik qerzge pétishi shexsen méning eqlimge sighmaydu.”

Resul jumalining éytishiche, qazaqistan xitaydin we bashqimu memliketlerdin qerz éliwatqan bolsimu, lékin buning qazaqistan xelqidin yoshurun tutulushi guman tughduridiken. U qazaqistan da'irilirining qerz élishining, shundaqla bashqa memliketler, teshkilatlar bilen tüzülüwatqan her qandaq kélishimlirining aldi bilen ammiwi axbarat wasitiliride élan qilinmaywatqanliqini, buning bolsa qazaqistanning asasiy qanunigha zit kélidighanliqini bildürdi.

Siyasetshunas jasaral qu'anishalinning éytishiche, xitay qerzi qazaq xelqi üchün murekkep mesililerning biri bolup, “Qerz qazaq yérini sétish bilen qayturuluwatidu” dégen xewerler 2016-yili küchiyip, ahale arisida küchlük ghulghula we naraziliqlar hasil qilghan iken. Mundaq naraziliqlar birinchi bolup atiraw shehiride bashlan'ghan iken. U mundaq dédi: “Xelq exmeq emes. Buning qanchilik xewp ikenlikini hem körüp, hem bilip turidu. Xitay heqiqetnemu ejdiha. Etrapigha ot chéchip, hemmini yutup qurtiwétidighan. Bu adettiki memliket emes, belki bir yérim milyard xelqi bar chong xewptur”.

Tonulghan yazghuchi abduxaliq mehmudofning pikriche, omumen Uyghurlar xitayning qandaq quw-hiyliger bir memliket ikenlikini burundin yaxshi bilip kelgen iken. U xitayning hazirmu shundaq siyaset yürgüzüwatqanliqini otturigha qoyup, mundaq dédi: “Xitay hazir qoshna memliketlerni, shu jümlidin biz yashawatqan qazaqistannimu qerzge paturdi. Qerzni alghan yaxshi, biraq uni bérishmu kérek. Kim béridu uni? shu nerse melumki, xitay bergen pulini qayturup almaydu. U milyonlap béridu, biraq ete bir yerdin bir nerse tapidu-de, qol qoyup bergin, xelqimizni qobul qil deydu, shu arqiliq qerizni üzimen dégen oyi bar. Biraq xelq xitayning qiliwatqan bu ishigha qattiq narazi. ”

Abduxaliq mehmudof bu qerzning xelqning béshigha chüshken bir derd ikenlikini, kélechekte buning qandaq hel bolidighanliqi heqqide birer pikir qilishning qiyin ikenlikini bildürdi.