Хитайниң қәшқәрдә қурған гуаңҗу, шенҗен шәһәрчилири “әрваһлар макани” ға айлинип қалған

Хитай һөкүмити 2010‏-йилдин башлап “шинҗаңға нишанлиқ ярдәм бериш” программисини йолға қоюп, уйғур районидики һәр қайси вилайәт, областларни хитайниң 19 шәһәр, өлкисигә бөлүп бәргән. Қәшқәр вилайитигә “нишанлиқ ярдәм бериш” ни гуаңдуң өлкиси үстигә алған иди.

Бейҗиң һөкүмитиниң орунлаштуруши билән хитайниң гуаңҗо вә шенҗен шәһири 2012 вә 2013‏-йиллирида қәшқәр шәһириниң әтрапиға гуаңҗу вә шәһәрчилирини бәрпа қилиш қурулушини башлайду. Даириләр бу икки қурулуш иқтисадни гүлләндүрүп, районда зор ишқа орунлишиш пурсити яритидиғанлиқини җар селип кәлгән иди.

Бирақ хоңкоң ахбарат васитилириниң билдүрүшичә, хитай һөкүмитиниң қурулуш қилиш арзуси күчлүк болсиму, бирақ һазир гуаңҗо, шенҗен шәһәрчилириниң қурулуши тохтап, нурғун биналар йерим ята ташливетилгән. Хоңкоң “җәнубий хитай әтигәнлик почта гезити”дә 4‏-сентәбир елан қилинған мақалида, қәшқәрдики бу шәһәрчиләрниң хараплишип, инси-җинсиз “әрваһлар макани”ға айлинип қелишқа башлиғанлиқини билдүрди.

“хитайниң йирақ ғәрбидики муқимлиқ көләңгүсидә қалған әрваһ шәһәрләр” сәрләвһилик мақалида мутәхәссисләрниң сөзини нәқил кәлтүрүп, хитайниң бу сиясити “хәлқниң иқтисади шараити яхшиланса, сиясий җәһәттә пассиплишиду, дегән мәнтиқигә таянған болсиму, бирақ бу шинҗаңда мәғлуп болди” дейилгән.

Дүшәнбә күни, қәшқәрдә яшайдиған бәзи көчмән хитай тиҗарәтчиләр мәзкур мәсилә һәққидики соаллиримизға җаваб берип, гуаңҗо, шенҗен шәһәрчилириниң қурулуши тохтиғанлиқи, тиҗарәт касатлашқанлиқини илгири сүрди.

Бир хитай аял тиҗарәтчи, қаттиқ аманлиқ тәдбириниң тиҗарәткә тәсир қиливатқанлиқини билдүрүп, “раст дәйсиз, һәқиқәтән шундақ. Аманлиқ тәдбирлири бәк көп. Һазир кийим-кечәк тиҗарити қәшқәргә нисбәтән анчә яхши әмәс. Мениңчә һазир силәрниң уйғур ашханиси әң яхши. Саяһәтчилик, кийим-кечәк тиҗарити, дегәндәк нәрсиләр анчилик әмәс” дәп көрсәтти.

Қәшқәрдики йәнә бир хитай тиҗарәтчи, “гуаңҗу”, “шенҗен” шәһәрчилириниң қурулуши тохтап қалғанлиқини дәлилләп, “буниң сәвәби нопусниң азийип кетиши” дәп көрсәтти.

У: “тоғра дәйсиз, бәк көп аманлиқ тәдбири сәвәблик сода касатлишип кәтти. Дукан ечиш үчүнла нурғун аманлиқ рәсмийити беҗиришкә тоғра келиду. Гуаңҗо, шенҗен шәһәрчилириниң пүтүн қурулуши тохтап қалди. Чүнки, нопус азийип кәтти. Бу мәзкур қурулушниң тохтап қелишидики асаслиқ сәвәб” деди. Лекин юқириқи хитай тиҗарәтчи нопус азийип кәтти, дегәндә буниң кимләрни көздә тутқанлиқи һәққидики соалимизға җаваб бәрмиди.

“җәнубий хитай әтигәнлик почта гезити” ниң мақалисидә мутәхәссисләрниң сөзни нәқил кәлтүрүп, қәшқәрдики гуаңҗо, шенҗен шәһәрчилириниң хараплишишидики гәвдилик икки сәвәбниң ролини алаһидә тәкитләйду. Униң бири, хитайниң мәзкур райондики қаттиқ аманлиқ тәдбирлириниң тәсири. Иккинчиси, бу қурулушларниң йәрлик хәлқниң еһтияҗи билән һечқандақ алақисиниң йоқлуқидур.

“шенҗен шәһәрчиси” ниң яң фамилилик бир қурулуш программа мәсули “җәнубий хитай әтигәнлик почта гезити” гә бәргән учурида, шинҗен шәһири мәзкур қурулушни униң “истиқбали бәк парлақ болмиғачқа тохтитип қойди” дегән.

Хитайдики “әрваһ шәһәрләр” мәсилиси бир мәмликәт характерлик һадисә. Америкада турушлуқ йипәк йоли мәдәнийәт тәтқиқатчиси, доктор қаһар баратниң қәйт қилишичә, хитайдики “әрваһ шәһәрләр”ни қурулуш материял инфилатсийәси (пахаллишиш) пәйда қилған болсиму, бирақ уйғур районидики “әрваһ шәһәрләр” сиясий қурулушниң мәһсули. У, шуңа “бу җин(әрваһ) шәһәрләр йәрлик хәлқ билән мунасивәтсиз” дәйду.

Қаһар барат: “қәшқәр районидики бу җин-шәһәрлириниң бундақ болуши намувапиқ иқтисад, демграфийә пиланиниң нәтиҗиси болупла қалмай, бу йәнә йәрлик хәлқләрниң әмили вә миллий әһвалини көздә тутмиғанлиқниң нәтиҗиси. Шуңа, бу шәһәрчиләр хараблишиш, җинлишиш, ташландуқ болуш әһвалиға йәтти. Йәрлик хәлқләр өзлириниң әнәниви ишләпчиқирип һаятидин айрилалмайду. Лекин бу селинған җин шәһәрлириниң һәммиси хизмити бар, машиниси бар, һәммә нәрсиси һөкүмәт тәрипидин маашлиқ аһалигә қаритилған. Бу уйғурларниң әмили турмушиға чүшмәйду. Чүнки, уйғурларниң көпинчиси ишсиз. Улар өзлириниң әмили киримигә қарап җан бақиду. Шуңа, бу җин шәһәрләр йәрлик хәлқ билән мунасивәтсиз бир нәрсә”.

Бирақ доктор қаһар барат йәнә, бу хил қурулушларға йәр хәлқни қатнаштурсиму, униң пайдиси йоқлуқини илгири сүрди. Униң қаришичә, чүнки уйғур дияри әслидинла бу хил йеңи шәһәрчиләргә еһтияҗ әмәс.

Қаһар барат: “бундақ шәһәрләр еһтияҗдин ешип кәткән. Шуңа йәрлик хәлқни қатнаштурған биләнму бәрибир бу шәһәрләр җин шәһиригә айлиниду. Чүнки, бу шәһәрләр нормал тәрәққият еһтияҗидин ешип кәткән шәһәрләр. Пүтүн қәшқәр районида мәйли хитай болсун мәйли, йәрлик хәлқ болсун мушуларниң өзигә базар, шәһәр, қурулуш қатарлиқ бу асаси әслиһәләрниң қанчилик болуши ениқлам әһвал. Лекин даириләрниң бу еһтияҗни көздә тутмай қалаймиқан бина селиши бу материял, биналар пахаллиқини кәлтүрүп чиқарди. Иқтисадни иқтисади қанунға бойсунуп қилиш керәк. Һәммә нәрсигә өзиниң собиктип көз қаришини теңивәрсә, хаталиқниң бәдилини өзи мушундақ төләйду”.

Лекин қәшқәр “гуаңҗу шәһәрчиси”дә өзиниң үмидини хитайниң “бир йол бир бәлвағ” пиланиға бағлап туруватқан хитай тиҗарәтчиләр йоқ әмәс. Зо зебин “гуаңҗу шәһәрчиси” дә өй-җиһазлар дукини ечиватқан аз сандики шу хил хитай тиҗарәтчиләрниң бири. У “җәнубий хитай әтигәнлик почта гезити” гә қилған сөзидә, “дөләтниң шинҗаңға салған мәблиғи наһайити зор. Мушу 3 йил ичидә биз буниң пайдисини көримиз дәп ойлаймән” дегән.
Хитай һөкүмити пакистан-хитай оттурисидики қәшқәр-гвадар иқтисади каридориға наһайити зор мәбләғ салған. Бирақ хәлқара мутәхәссисләр бу каридорниң зор хирисларға дуч келидиғанлиқини әскәртип кәлди.