Хитайниң уйғур илидики дөләт карханилирини хусусилаштуруш пилани муқимсизлиқни күчәйтиши мумкин

Уйғур илидики хитай дөләт карханилириниң мутләқ көп қисми нефит, тәбий газ, көмүрчилик, еликтир ениргийә, төмүрйол вә башқа игилик түрлиригә мәркәзләшкән болуп, нөвәттә, даириләр дөләт игиликидики бу карханиларни дөләт вә хусусиларниң бирләшмә игидарчилиқидики игилик шәклигә өзгәртишкә киришкән.

Уйғур аптоном районлуқ һөкүмәтниң бу йил 2 - вә 6 - айда чақирилған икки қетимлиқ йиғинида, мәхсус хусусилаштуруш мәсилиси музакирә қилинған. Хитай ахбарат вастилириниң ашкарилишичә, даириләр бу йил уйғур аптоном райониниң “бөсүш характерлик” бәзи сиясәтләрни чиқиридиғанлиқини билдүргән. Хитайниң “йәр шари вақти гезити” дөләт игиликидики карханиларниң ислаһ қилинип, бу райондики нефит, тәбиий газ карханилириниң хусусиларға ечилиши зор пурсәт, дегән.

Бирақ, америка җорҗ вашингтон университетиниң иқтисади пәнләр доктор кандидати пәрһат билгинниң қаришичә, буниң бир пурсәт болуши гуманлиқ.

Пәрһат билгин: иқтисадни хусусилаштуруш хитайдики омуми йүзлиниш. Җу руңҗи баш министир вақтида буни йолға қойған. Лекин 2003 - йилдин башлап бу тохтап қалди. Йеңи һөкүмәт чиққандин кейин буни қайта оттуриға қойди. Иқтисадни хусусилаштуруш базар игиликниң иқтисадтики орнини техиму юқири көтүрүш үчүн. Әмди, буниңда бир қанчә сәвәб бар. Бири, хитайда һөкүмәт қәрзиниң ешип кетиши, болупму йәрлик һөкүмәтләрниң қәрзиниң бәк көпийип кетиши. Йәнә бирси, дөләт игидарчилиқидики карханиларниң үнүминиң бәк төвән болуши. Бу һөкүмәткә бир йүк болуп қалған. Шуңа, шәхсиниң пулини елип кирип, бу йүкни йәңгиллитиш. Хитай буни бизниң вәтәндә йәни шәрқий түркистанда йолға қоймақчи.

Мухбир: бу уйғур илиниң иқтисадида қандақ өзгириш ясайду?

Пәрһат билгин: шәрқий түркистанда пул тапқили болидиған нурғун санаәтләр бар. Мәсилән, кан байлиқи. Буниң ичидә нефит билән газ бар, көмүр вә һәр хил кан байлиқи бар. Бу русийәдиму болған, коммунистлар йиқилғандин кейинки хусусилаштуруш һәрикитидә, хитайлар чоқум буни өзиниң йеқинлириға бериду. Уйғурларда унчилик көп пул йоқ, әгәр болған тәқдирдиму буни уйғурға бәрмәйду. Нәтиҗидә, бу тәңпуңсизлиқниң техиму еғирлишишини кәлтүрүп чиқириду. Бундақ чоң карханиларда ишләйдиған уйғурлар әслидинла аз. Бу чоң карханиларни шәхсләр қолға алғандин кейин, уларниң биринчи қилидиған иши адәм қисқартиш. У чоң карханиларни сетиштики мәқсәт униң үнүмини юқири көтүрүш, шуңа уни сатиду. Униң биринчи қилидиған иши адәмләрни қисқартиш. Буниңда чоқум иштин бошитилидиғанлар уйғурлар.

Мухбир: уйғур аптоном районида уйғурларни иштин бошитишниң алдини алидиған бир миханизим йоқ - дәңә?

Пәрһат билгин: йоқ, мәсилән, америкиларда бар. Ундақ бир милләтни яки бир топни қалаймиқан иштин бошутиветидиған вәқә болмайду, әркин дөләтләрдә. Лекин хитайда ундақ миханизим йоқ, йәрлик хәлқни қоғдайдиған, йәрлик хәлқни манчә пирсәнт алисән дәйдиған ундақ қанун йоқ.

Мухбир: хитай чоқум бундақ бир миханизимни турғузуши зөрүрму?

Пәрһат билгин: әгәр турғузмиса бундақ тәңпуңсизлиқ техиму күчийиду, уйғурлар техиму ишсиз қалиду. Йәнә бир нәрсә, бурунқи карханилириниң үнүми төвән, газ, нефит ечиши вә башқа мәдәнләрни ечиши чәклик иди. Лекин бу саһәгә әмди шәхсләр кирип, буниң үнүмини көтүрсә, кан байлиқини техиму көпләп елип чиқип кетиду. Нәтиҗидә, уйғур ишсиз қалиду бир, тәңпуңсизлиқ күчийиду икки, өзиниң кан байлиқидин хитайлар техиму көп пайдилиниду үч.

Мухбир: хитайниң “йәр шари вақти гезити” дики бир мақалидә, хусусилаштуруш йәрликтики муқимлиқни ишқа ашуриду, чүнки, дөләт карханилири уйғур илиниң тәбиий байлиқини елип ичкирини бай қилди, йәрлик намрат қалди, дәп келингән. Хусусилаштуруш бу хил чүшәнчиләргә хатимә беришкә пайдилиқ, дәйду. Сиз қандақ баһа берисиз бу қарашқа?

Пәрһат билгин: булар 50 - 60 йилдин бери яхши гәп қилип кәлди. Лекин бизниң көриватқинимиз буниңға охшимайду. Мәсилән, америкиниң аласка штатида наһайити көп нефит бар. Әгәр бир нефит ширкити берип нефит қазимән десә, аласка һөкүмитигә қанчилик пул төләш, йәрлик хәлқтин қанчилик ишчи елиш дегән қанунлири бар. Улар униңға чоқум әмәл қилиши керәк, әмәл қилмиса, хәлқ һөкүмәтни сотқа елип чиқиду. Лекин хитайда ундақ миханизим йоқ. Гәп наһайити чирайлиқ. Мәсилән, 2009 - йили вәқә чиққандин кейин, уйғурларниң орнини юқири көтүримиз, дәп қоюп, уларни техиму қиришқа башлиди. Әгәр хитай һөкүмити қанун чиқирип, чоқум йәрлик хәлққә мунчилик пайда берисән, мунчилик адәм алисән яки хусусилаштурғанда йәрлик хәлқниң ниспити мунчилик болиду, дәп қанун чиқирип, чоқум иҗра қилмиса, униң уйғурға һечқандақ пайдиси тәгмәйду.

Мухбир: бу тәңпуңсизлиқни техиму чоңқурлаштурса вә кеңәйтсә, бу қаршилиқ вә муқимсизлиқниң техиму күчийишигә, уйғур - хитай зиддийитиниң техиму өткүрлишишигә елип бериду, дегәнлик болмамду?

Пәрһат билгин: бу иҗтимаий муқимсизлиқни кәлтүрүп чиқириду, чүнки, бир хәлқ өзиниң земинида шунчилик кәмбиғәл, башқа йәрдин кәлгәнләр наһайити бай яшайду, һәммә нәрсини контрол қилип. Ундақ болғанда бу уйғурлардила әмәс, дуняниң һәрқандақ йеригә апарса, биз уйғурлар наһайити қанаәтчан туримиз, башқа йәрдә болса аллабурун зор иҗтимаий муқимсизлиқ пәйда қилған болатти.

Мухбир: базар игиликидә пул қәйәрдә муқимлиқ болса шу йәргә бариду һәм хусуси игиликни тәшәббус қилиш, һәм муқимсизлиқ пәйда қилидиған сиясәтләрни йүргүзүш, бу иккиси бир - биригә бир аз зит амил болуп қеливатамду, қандақ?

Пәрһат билгин: булар биир - биригә зит амил. Һазир бизниң вәтәндики иқтисади қурулмиға қарисақ, асаслиқ қисми қезилма байлиқлар. Буниңға һөкүмәт капаләтлик қилсила буниңда давамлиқ пул тапқили болиду. Мәсилән, ирақтиму давамлиқ уруш бар, нефит карханилири яхши пул тапалайду, йәнила. Чүнки, бу хил игиликниң базири муқим, яхши пайда алалайду, у карханиларни ачидиған йәрләр хәлқ топлашқан йәрләрдин йирақрақ. Лекин йәнә бир саһә бар, у бизниң вәтәнниң өзиниң базириға тайинидиған. Мәсилән, сода - сетиқ дәймиз, йеник санаәт, дегәндәк. Әмди бу саһәгә мәбләғ салған адәм зиян тартиду. Мәсилән, айропиланни мисал алсақ, муқимсизлқи болса хәлқ ундақ йәргә кәлмәйду. 2009 - Йили вәқә чиққанда хитай саяһәтчиләр кәлмиди. Саяһәтчи кәлмисә, бу хил ширкәтләр зиян тартиду. Сода - сетиқ қилидиған ширкәтләр зиян тартиду. Лекин қезилма байлиқни асас қилидиған ширкәтләрдә йәнила пайда бар.

Мухбир: демәк, бу йәрдә даириләр тәдбир елип, уйғурларниң хусусилаштурушқа қатнишишиға йол қоймиса, әмәлийәттә бу қаршилиқниң техиму күчийишини кәлтүрүп чиқириду, дегән гәп чиқиду?

Пәрһат билгин: бирси, уйғур карханичилириниң бу саһәгә қатнишишиға йол қоюши керәк. Йәнә бирси, һәр қандақ бир карханичиға чоқум йәрлик уйғурлардин қанчилик ишчи елиш керәк, дәйдиған бир қанун болуши керәк. Һазир иқтисадтила әмәс, мәдәнийәт, сияси җәһәттики бесимму наһайити күчлүк. Һәр җәһәттин тәдбир қолланмиса, бу хусусилаштуруш уйғур - хитай арисидики иқтисади тәңпуңлуқниң техиму начарлишишини кәлтүрүп чиқирип, бу йәрдики муқимсизлиқниң техиму еғирлишишиға сәвәбчи болуп қалиду.

Мухбир: көп рәһмәт сизгә, пәрһат әпәнди.

Пәрһат билгин: әрзимәйду.