Xitayning Uyghur ilidiki dölet karxanilirini xususilashturush pilani muqimsizliqni kücheytishi mumkin

Uyghur ilidiki xitay dölet karxanilirining mutleq köp qismi néfit, teb'iy gaz, kömürchilik, éliktir énirgiye, tömüryol we bashqa igilik türlirige merkezleshken bolup, nöwette, da'iriler dölet igilikidiki bu karxanilarni dölet we xususilarning birleshme igidarchiliqidiki igilik sheklige özgertishke kirishken.

Uyghur aptonom rayonluq hökümetning bu yil 2 - we 6 - ayda chaqirilghan ikki qétimliq yighinida, mexsus xususilashturush mesilisi muzakire qilin'ghan. Xitay axbarat wastilirining ashkarilishiche, da'iriler bu yil Uyghur aptonom rayonining “Bösüsh xaraktérlik” bezi siyasetlerni chiqiridighanliqini bildürgen. Xitayning “Yer shari waqti géziti” dölet igilikidiki karxanilarning islah qilinip, bu rayondiki néfit, tebi'iy gaz karxanilirining xususilargha échilishi zor purset, dégen.

Biraq, amérika jorj washin'gton uniwérsitétining iqtisadi penler doktor kandidati perhat bilginning qarishiche, buning bir purset bolushi gumanliq.

Perhat bilgin: iqtisadni xususilashturush xitaydiki omumi yüzlinish. Ju rungji bash ministir waqtida buni yolgha qoyghan. Lékin 2003 - yildin bashlap bu toxtap qaldi. Yéngi hökümet chiqqandin kéyin buni qayta otturigha qoydi. Iqtisadni xususilashturush bazar igilikning iqtisadtiki ornini téximu yuqiri kötürüsh üchün. Emdi, buningda bir qanche seweb bar. Biri, xitayda hökümet qerzining éship kétishi, bolupmu yerlik hökümetlerning qerzining bek köpiyip kétishi. Yene birsi, dölet igidarchiliqidiki karxanilarning ünümining bek töwen bolushi. Bu hökümetke bir yük bolup qalghan. Shunga, shexsining pulini élip kirip, bu yükni yenggillitish. Xitay buni bizning wetende yeni sherqiy türkistanda yolgha qoymaqchi.

Muxbir: bu Uyghur ilining iqtisadida qandaq özgirish yasaydu?

Perhat bilgin: sherqiy türkistanda pul tapqili bolidighan nurghun sana'etler bar. Mesilen, kan bayliqi. Buning ichide néfit bilen gaz bar, kömür we her xil kan bayliqi bar. Bu rusiyedimu bolghan, kommunistlar yiqilghandin kéyinki xususilashturush herikitide, xitaylar choqum buni özining yéqinlirigha béridu. Uyghurlarda unchilik köp pul yoq, eger bolghan teqdirdimu buni Uyghurgha bermeydu. Netijide, bu tengpungsizliqning téximu éghirlishishini keltürüp chiqiridu. Bundaq chong karxanilarda ishleydighan Uyghurlar eslidinla az. Bu chong karxanilarni shexsler qolgha alghandin kéyin, ularning birinchi qilidighan ishi adem qisqartish. U chong karxanilarni sétishtiki meqset uning ünümini yuqiri kötürüsh, shunga uni satidu. Uning birinchi qilidighan ishi ademlerni qisqartish. Buningda choqum ishtin boshitilidighanlar Uyghurlar.

Muxbir: Uyghur aptonom rayonida Uyghurlarni ishtin boshitishning aldini alidighan bir mixanizim yoq - denge?

Perhat bilgin: yoq, mesilen, amérikilarda bar. Undaq bir milletni yaki bir topni qalaymiqan ishtin boshutiwétidighan weqe bolmaydu, erkin döletlerde. Lékin xitayda undaq mixanizim yoq, yerlik xelqni qoghdaydighan, yerlik xelqni manche pirsent alisen deydighan undaq qanun yoq.

Muxbir: xitay choqum bundaq bir mixanizimni turghuzushi zörürmu?

Perhat bilgin: eger turghuzmisa bundaq tengpungsizliq téximu küchiyidu, Uyghurlar téximu ishsiz qalidu. Yene bir nerse, burunqi karxanilirining ünümi töwen, gaz, néfit échishi we bashqa medenlerni échishi cheklik idi. Lékin bu sahege emdi shexsler kirip, buning ünümini kötürse, kan bayliqini téximu köplep élip chiqip kétidu. Netijide, Uyghur ishsiz qalidu bir, tengpungsizliq küchiyidu ikki, özining kan bayliqidin xitaylar téximu köp paydilinidu üch.

Muxbir: xitayning “Yer shari waqti géziti” diki bir maqalide, xususilashturush yerliktiki muqimliqni ishqa ashuridu, chünki, dölet karxaniliri Uyghur ilining tebi'iy bayliqini élip ichkirini bay qildi, yerlik namrat qaldi, dep kélin'gen. Xususilashturush bu xil chüshenchilerge xatime bérishke paydiliq, deydu. Siz qandaq baha bérisiz bu qarashqa?

Perhat bilgin: bular 50 - 60 yildin béri yaxshi gep qilip keldi. Lékin bizning köriwatqinimiz buninggha oxshimaydu. Mesilen, amérikining alaska shtatida nahayiti köp néfit bar. Eger bir néfit shirkiti bérip néfit qazimen dése, alaska hökümitige qanchilik pul tölesh, yerlik xelqtin qanchilik ishchi élish dégen qanunliri bar. Ular uninggha choqum emel qilishi kérek, emel qilmisa, xelq hökümetni sotqa élip chiqidu. Lékin xitayda undaq mixanizim yoq. Gep nahayiti chirayliq. Mesilen, 2009 - yili weqe chiqqandin kéyin, Uyghurlarning ornini yuqiri kötürimiz, dep qoyup, ularni téximu qirishqa bashlidi. Eger xitay hökümiti qanun chiqirip, choqum yerlik xelqqe munchilik payda bérisen, munchilik adem alisen yaki xususilashturghanda yerlik xelqning nispiti munchilik bolidu, dep qanun chiqirip, choqum ijra qilmisa, uning Uyghurgha héchqandaq paydisi tegmeydu.

Muxbir: bu tengpungsizliqni téximu chongqurlashtursa we kéngeytse, bu qarshiliq we muqimsizliqning téximu küchiyishige, Uyghur - xitay ziddiyitining téximu ötkürlishishige élip béridu, dégenlik bolmamdu?

Perhat bilgin: bu ijtima'iy muqimsizliqni keltürüp chiqiridu, chünki, bir xelq özining zéminida shunchilik kembighel, bashqa yerdin kelgenler nahayiti bay yashaydu, hemme nersini kontrol qilip. Undaq bolghanda bu Uyghurlardila emes, dunyaning herqandaq yérige aparsa, biz Uyghurlar nahayiti qana'etchan turimiz, bashqa yerde bolsa allaburun zor ijtima'iy muqimsizliq peyda qilghan bolatti.

Muxbir: bazar igilikide pul qeyerde muqimliq bolsa shu yerge baridu hem xususi igilikni teshebbus qilish, hem muqimsizliq peyda qilidighan siyasetlerni yürgüzüsh, bu ikkisi bir - birige bir az zit amil bolup qéliwatamdu, qandaq?

Perhat bilgin: bular bi'ir - birige zit amil. Hazir bizning wetendiki iqtisadi qurulmigha qarisaq, asasliq qismi qézilma bayliqlar. Buninggha hökümet kapaletlik qilsila buningda dawamliq pul tapqili bolidu. Mesilen, iraqtimu dawamliq urush bar, néfit karxaniliri yaxshi pul tapalaydu, yenila. Chünki, bu xil igilikning baziri muqim, yaxshi payda alalaydu, u karxanilarni achidighan yerler xelq toplashqan yerlerdin yiraqraq. Lékin yene bir sahe bar, u bizning wetenning özining bazirigha tayinidighan. Mesilen, soda - sétiq deymiz, yénik sana'et, dégendek. Emdi bu sahege meblegh salghan adem ziyan tartidu. Mesilen, ayropilanni misal alsaq, muqimsizlqi bolsa xelq undaq yerge kelmeydu. 2009 - Yili weqe chiqqanda xitay sayahetchiler kelmidi. Sayahetchi kelmise, bu xil shirketler ziyan tartidu. Soda - sétiq qilidighan shirketler ziyan tartidu. Lékin qézilma bayliqni asas qilidighan shirketlerde yenila payda bar.

Muxbir: démek, bu yerde da'iriler tedbir élip, Uyghurlarning xususilashturushqa qatnishishigha yol qoymisa, emeliyette bu qarshiliqning téximu küchiyishini keltürüp chiqiridu, dégen gep chiqidu?

Perhat bilgin: birsi, Uyghur karxanichilirining bu sahege qatnishishigha yol qoyushi kérek. Yene birsi, her qandaq bir karxanichigha choqum yerlik Uyghurlardin qanchilik ishchi élish kérek, deydighan bir qanun bolushi kérek. Hazir iqtisadtila emes, medeniyet, siyasi jehettiki bésimmu nahayiti küchlük. Her jehettin tedbir qollanmisa, bu xususilashturush Uyghur - xitay arisidiki iqtisadi tengpungluqning téximu nacharlishishini keltürüp chiqirip, bu yerdiki muqimsizliqning téximu éghirlishishigha sewebchi bolup qalidu.

Muxbir: köp rehmet sizge, perhat ependi.

Perhat bilgin: erzimeydu.