Хитайниң қуруқлуқ “йеңи йипәк йоли” уйғурларға ғайәт зор хирис елип келиду

Асия-тинч окян иқтисадий һәмкарлиқ мунбири йиғини мәзгилидики бейҗиңниң кәчлик мәнзириси. 2014-Йили 10-ноябир.

Хитайниң қуруқлуқтики “йеңи йипәк йоли” пилани чоңчиң шәһирини башлиниш нуқтиси қилип, үрүмчи, алмаата, ташкәнт, сәмәрқәнт, теһран вә истанбул арқилиқ германийәниң десбург, голланийәниң антеверпин вә бу йәрдин италийәниң оттура деңиздики қәдимий сода шәһри-венитйәсигә қәдәр йетип бариду.

Хитай рәиси ши җинпиң бейҗиңда өткүзүлгән бу қетимқи асия-тинч окян иқтисадий мунбири йиғини мәзгилидә, хитайниң ‏деңиз‏-қуруқлуқ икки линийәдики “йеңи йипәк йоли” қурулушиға мәхсус фонди қуруп, 40 нәччә милярд доллар аҗритидиғанлиқини елан қилған.

Ши җинпиң, йеңи йипәк йоли фонди йипәк йоли бойидики дөләтләрни өз-ара туташтуридиған асаси қурулуш, байлиқ, санаәт, пул-муамилә вә башқа саһәдики қурулуш түрлирини мәбләғ билән тәминләйдиғанлиқини билдүрүп, бирақ бу пилан бир яки бир қанчә дөләтниң тиришчанлиқи билән әмәлгә ашмайдиғанлиқи, униң көп тәрәплимилик һәмкарлиққа моһтаҗ икәнликини тәкитлигән.

Бәзи анализчиларниң көрситишичә, хитай мәзкур пиланни әмәлгә ашурушқа наһайити қизғин болсиму, бирақ у нурғун хирисларға дуч келиши мумкин.

У дуч келидиған хирисларниң бири‏-бихәтәрлик мәсилиси. Бейҗиң һөкүмити афғанистан-пакистан чеграсини база қилған шәрқий түркистан ислам һәрикити қораллиқ күчлирини хитайға келиватқан асаслиқ террорлуқ тәһдит, дәп кәлгән.

Америкида турушлуқ вәзийәт анализчиси, “бейҗиң баһари” журнилиниң баң муһәррири ху пиң әпәндиниң қаришичә, хитай һөкүмити уйғурларниң әһвалини яхшилимиса, униң “йеңи йипәк йоли” пилани бихәтәрлик тәһдитигә учрайду.

У: әгәр у шинҗаңдики миллий мәсилини һәл қилмиса, болупму уйғурларниң һазирқи әһвалида өзгириш болмиса, униң қурмақчи болған “йеңи йипәк йоли” да бихәтәрлик җәһәттә йәнила нурғун мәсилә келип чиқиду, деди.

Бирақ ху пиң әпәндиниң әскәртишичә, хитай һөкүмитиниң йеңи йипәк йолиниң бихәтәрликини, дәп уйғурларниң әһвалини өзгәртиш нийити йоқ болуши мумкин.

У мундақ деди: җуңго даирилиригә нисбәтән ейтқанда улар йипәк йолиниң бихәтәрликини дәп, шинҗаңдики уйғурларниң мәсилисини һәл қилиш керәк, дәп қариши натайин. Мениңчә униң нийити буниң әксичә болуши мумкин. У йеңи йипәк йоли қурулуши, шинҗаңға қошна бәзи дөләтләр билән сода мунасивитини раваҗландуруш қатарлиқ васитиләр арқилиқ шинҗаңдики уйғурларниң паалийитини илгириләп контрол қилишқа урунуши еһтимал. Шуниң билән биргә, бу хил васитиләр арқилиқ қошна дөләтләрни сетивелип, уйғурларниң һәққаний қаршилиқ һәрикәтлиригә һесдашлиқ қилмаслиққа қайил қилиши мумкин. Мана бу, уларниң нийити вә буниң үчүн улар наһайити көп күч сәрп қиливатиду.

Хитай һөкүмити шәрқий түркистан ислам һәрикити қораллиқ күчлиридин әнсирәп, шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилатидики дөләтләрни вә пакистан билән афғанистанни уларға қарши җуңго билән һәмкарлишишқа қистап кәлгән. У, шәрқий түркистан күчлиригә ортақ қарши турушни бу дөләтләргә иқтисадий ярдәм бериш, мәбләғ селиш вә башқа саһәләрдә һәмкарлиқ елип бериштики алдинқи шәрт қилип қоюп кәлди.

У йеқинда америка билән террорлуққа қарши һәмкарлиқ елип беришни тәклип қилип, ш. Т. И һ ни қайта террорлуқ тәшкилатлар тизимликигә киргүзүшни тәләп қилған.

Бәзи америкилиқ мутәхәссисләрниң ашкарилишичә, америкиниң хитай оттуриға қойған тәклипни қобул қилип, ш. Т. И. Һ ни қайта террорлуқ тәшкилатлар тизимликигә киргүзүш еһтималлиқи йоқ әмәс. Америка 2001‏- йили “11‏- сентәбир вәқәси” дин ш. Т. И. Һ ни бир мәһәл мәзкур тизимликигә киргүзүп, кейинрәк чиқиривәткән иди.

Хитайниң пиланида уйғур или тарихий йипәк йолиға охшашла “йеңи йипәк йоли” ниң һалқилиқ қатнаш түгүни.

Анализчиларниң көрситишичә, бейҗиң һөкүмитиниң уйғур елидә ташйол, төмүрйол, айродром өй-мүлк базири вә башқа асаси әслиһәләргә давамлиқ мәбләғ селиши, пул муамилә базири вә тоқумичилиқ карханилирини көчүрүп келишкә башлиши, хәлқара йиғин, хәлқара көргәзмиләрни үрүмчигә орунлаштуруши, униң йеңи йипәк йоли тәрәққият пилани билән мунасивәтлик.

Бу йил 12‏-айда, 2‏-нөвәтлик “йипәк йоли мәдәнийәт кәшпияти буюмлири көргәзмиси” ниң үрүмчидә ечилидиғанлиқи буниң типик бир мисали. Уйғур аптоном районлуқ мәдәнийәт назарити пәйшәнбә күни үрүмчи дөң көврүк чоң базиридики бир залда ахбарат елан қилип, 5‏-декабир үрүмчи хәлқара көргәзмә мәркизидә ечилидиған мәзкур паалийәтни тонуштурған.

Лекин анализчиларниң қаришичә, йеңи йипәк йоли қурулушида хәнзулар йетәкчилик рол ойниғачқа, у йәнила асаслиқ хәнзуларни мәнпәәтдар қилиду.

Ху пиң әпәнди, зор миқдардики селинма қисмән уйғурларға васитилик пурсәт яритип беридиғанлиқини чәткә қақмисиму, бирақ униң хәнзулар билән уйғур оттурисидики иқтисади‏-иҗтимаий пәрқни давамлиқ кеңәйтидиғанлиқини агаһландурди.

У мундақ деди: әлвәттә, җуңго һөкүмитиниң нуқтини нәзиридин алғанда, у 40 нәччә милярд долларлиқ бу мәбләғ шинҗаң районидики хәнзулар билән уйғурлар оттурисида мәнпәәт бөлүнүши пәйда қилишини халимайду. У субйектип җәһәттин, техиму көп мәбләғ уйғурларниң турмуш сәвийисини өстүрүшини үмид қилиду. Чүнки, униң һесаби бойичә уйғурларниң маддий турмуши яхшиланса, униң шинҗаңдики кишилик һоқуқ мәсилисини бесиқтуруши асан болиду. Бу у ойлашқан бир амил. Бирақ әмәлийәттә у қанчә милярд доллар мәбләғ салмисун, униңдин асаслиқ йәнила хәнзулар бәһримән болиду. Униңдин бәһримән болидиған уйғурларниң сани йәнила интайин чәклик болуп, у йәнила бурунқи ақивәтни кәлтүрүп чиқириду.

Бәзи мутәхәссис вә паалийәтчиләр, хитайниң йеқинқи 20 йилдин буян йолға қоюп кәлгән “ғәрбни ечиш сиясити” хитайларни көтүрүп, хәнзу-уйғур оттурисида зор сиясий, иқтисадий, иҗтимаий пәрқ пәйда қилғанлиқи, бу уйғурларниң наразилиқи вә һазирқи қанлиқ тоқунушларниң келип чиқишиға йол ечип бәргәнликини әскәртип кәлди.

Бирақ ху пиң әпәнди, хитай һөкүмитиниң пәқәт иқтисадни тәрәққий қилдурсақ, башқа мәсилиләр һәл болиду, дәп қарайдиғанлиқини әскәртип, лекин уйғур мәсилисиниң пәқәт иқтисади тәрәққият билән һәл болмайдиғанлиқи, мәдәнийәт, тил, дин, сиясий вә башқа мәсилиләргә четишлиқ мурәккәп мәсилә икәнликини билдүрди.

У: җуңго компартийә даирилириниң тәпәккур усули наһайити аддий. Улар пәқәт иқтисадий тәрәққият усули арқилиқ кишилик һоқуқ җәһәттики мәсилиләрни бастурувәтмәкчи болиду. Бундақ қилишниң нәтиҗисидә, униң иқтисадий тәрәққияти бир тәрәплимиликни, шинҗаң хәлқи һеч қандақ нәп алалмаслиқ мәсилисини кәлтүрүп чиқирипла қалмай, әң муһими у бу хил усул арқилиқ шинҗаңниң кишилик һоқуқни мәсилисини бастуруп кәлди.

“йеңи йипәк йили” қуруш пиланини әң бурун 2011‏-йили сабиқ америка дөләт ишлар министири һелари клинтон оттуриға қойған. У, мәзкур пиланниң афғанистанға иқтисадий йөләнчүк болушини мәқсәт қилған иди.

Бирақ ши җинпиң 2013‏- йили қазақистанға қилған зияритидә астана университетида нутуқ сөзләп, хитайниң өзигә хас “йеңи йипәк йоли” пиланини елан қилған. Хитайниң йипәк йоли пиланида афғанистан һеларий клинтонниң пиланидин пәрқлиқ һалда йипәк йоли төмүр йол ториниң сиртида қалған иди.