“Iqtisadshunas” zhurnilining muxbiri deywid reni: “Xitay hökümiti Uyghurlarning diniy erkinlikige hörmet qilmighan”

Bu yili ramizanning axirqi künliri we roza héytta, “Iqtisadshunas” (Economist) zhurnilining muxbiri deywid reni (David Rennie) Uyghur élige bérip, ürümchi we turpanni ziyaret qilghan. Ürümchi we turpanda közitish we tekshürüsh élip bérip u yerdiki Uyghurlarning dinni hayati toghruluq “Iqtisadshunas” zhurnilida bir parche maqale élan qilghan. U maqaliside xitay hökümitining até'izmni terghib qilip, musulmanlarning, bolupmu Uyghurlarning diniy erkinlikige hörmet qilmaydighanliqini ilgiri sürgen. Shuning bilen bir waqitta, meschitlerning quluplan'ghanliqini, bezi meschitlerning muzéygha özgertilgenlikini we roza tutushning cheklen'genlikini alahide tilghan alghan.

 Deywid reni ependi radiyomiz ziyaritini qobul qilip, özining bu qétimqi ürümchi we turpan ziyariti we Uyghurlarning qattiq cheklimige uchrighan diniy hayati toghruluq bizge tepsiliy we muhim öchür berdi. U mundaq dédi:

“Men ‛iqtisadshunas‚ zhurniligha obzor yazimen. Men xitayda turushluq chet'ellik bir muxbir bolush süpitim bilen shinjangni ziyaret qilip bir doklat yézishning paydiliq bolidighanliqini oylap, ramizanning axirqi künliri we roza héytta shinjanggha bardim. Ürümchi we turpanni ziyaret qildim. Men körgenlirimni ‛iqtisadshunas‚ zhurnili üchün yazdim we bu maqale mezkur zhurnalning obzor sehipiside élan qilindi. Zhurnilimizning xitay toghruluq ‛chong sekrep ilgirilesh‚ (Jumped Up) namliq reqemlik awaz pirogrammisi (Podcast) mu bar. Men shinjangda körgenlirimni bu pirogramma üchünmu teyyarlaymen. Shinjangda kishilerning din'gha ishenmeslik erkinliki alahide qoghdalghan. Yeni kishilerning dinni étiqadi partiyening idiyesi we siyasitige mas kelse qoghdilidiken. Lékin kishilerning ibadet qilish erkinliki qoghdalmaydiken. Kishiler shinjangda rozi tutalmasliqtin narazi iken. Meschitlerde peqet yashan'ghan erlernila körgili bolidiken” .

 “Shinjang géziti” torining xewer qilishiche, 3-ayning 27-küni, Uyghur aptonom rayonluq partkom sékrétari ma shingrüy, pelestin, misiri we süriye qatarliq ereb döletlirining siyasiy partiyelirining tekshürüsh ömikini ürümchide kütüwalghanda qilghan sözide, “Shinjang rayonidiki weziyet inaq we muqim, her qaysi milletlerning kishilik hoquqi toluq kapaletke ige qilindi” déyilgen. Halbuki, deywid renining obzorida, Uyghurlarning kishilik hoquq erkinlikining eng muhim qismi bolghan diniy étiqad erkinlikining cheklen'genliki éniq körsitilgen.

Tetqiqatchi we pa'aliyetchi abduweli ayup ependi deywid renining iqtisadshunas zhurnilida élan qilghan maqalisi heqqide mundaq dédi: “Men yéqinda wetendin chiqqan 15 Uyghur bilen tepsiliy söhbet éli bardim. Bu 15 Uyghurning dégenliri bilen deywid renning maqalide éytqanliri oxshap kétidu. U wetendiki diniy hayat toghruluq toghra uchur bergen”.

Abduweli ayup ependi deywid renining maqaliside otturigha qoyulghanlarni mu'eyyenleshtürüp, xitay hökümitining até'izmchilarni we dindin yan'ghanlarni qollap, din'gha étiqad qilidighan xelqqe, bolupmu Uyghurlargha zerbe bériwatqanliqini ilgiri sürdi. U mundaq dédi: “Mining igilishimche, wetende Uyghurlar xitay hökümitining ziyankeshlikidin saqlinish we özini qoghdash üchün özliri xalimighan söz-heriketlerni qilishqa mejbur boluwatidu” .

Uyghur kishilik hoquq qurulushi tetqiqat merkizining diréktori hénrik shajéwski (Henryk Szadziewski) radiyomiz ziyaritini qobul qilip, deywid renining maqalisi üstide toxtilip mundaq dédi:

 “<Iqtisadshunas> zhurnilida élan qilin'ghan bu maqalide, bu zhurnalning muxbiri ramizanning axirqi künliri we roza héytta Uyghur rayonigha bérip, u yerdiki dinni hayat heqqide tepsiliy üchün bergen. Yazghuchi Uyghur rayonidiki diniy erkinlikning cheklinishige bolghan küchlük tenqidiy köz qarishini ipadiligen. Közitish we tekshürüsh arqiliq xitay da'iriliri dégendek kishilerning diniy erkinlikke hörmet qilmaydighanliqini körsetken. Biz bir qanche yildin buyan, (Uyghur rayonidiki) kishilerning diniy étiqad we pikir erkinlikining cheklimige uchurghanliqi heqqide köpligen doklat élan qilduq. Shunga méningche bu muxbir nurghun kishilerning yillardin buyan xatiriligenlirini we élan qilghan doklatlirining toghra ikenlikini öz közi bilen körüp ispatlighan” .

Kishilik hoquqni közitish teshkilati asiya bölümining mu'awin mudiri maya wang (Maya Wang) yéqinda Uyghur aptonom rayonluq xelq qurultiyi da'imiy komitéti teripidin tüzitish kirgüzülüp maqullan'ghan we ijra qilinishqa bashlighan “Uyghur aptonom rayonining diniy ishlar nizami” arqiliq xitay kompartiyesining idé'ologiyesining heqiqiy din süpitide teshwiq qilin'ghanliqini we bu belgilimining nurghun nuqtilirida shi jinpingning 2016-yili yolgha qoyghan dinlarni xitaychilashturush idiyesi eks etkenlikini bildürgen idi.