Хитай оттура-шәрқтә америкаға қарши иттипақдашлиқ чәмбирики шәкилләндүрүшкә урунмақта

Ихтиярий мухбиримиз азиғ
2021.04.07
Хитай оттура-шәрқтә америкаға қарши иттипақдашлиқ чәмбирики шәкилләндүрүшкә урунмақта Иран ташқи ишлар министири муһәммәд җәвад зариф вә хитай ташқи ишлар министири ваң йи теһранда өткүзүлгән сөһбәттин кейин келишим имзалиди. 2021-Йили 27-март, иран.
AP

2016-Йили ши җинпиңниң иран зияритидә күнтәртипкә кәлгән 25 йиллиқ истратегийәлик келишимнамә, 27-март күни хитай ташқий ишлар министири ваң йиниң теһран зияритидә рәсмий имзаланған.

Келишимнамә бойичә хитай иранға 25 йил ичидә 400 милярд доллар мәбләғ салидиған болуп, буниң орниға ирандин әрзан баһада нефит сетивалидикән. Американиң иранға йүргүзгән ембарголири сәвәблик иран ташқий мәбләғни җәлп қилишта қаттиқ қийниливатқан болуп, хитай билән имзалиған мәзкур келишимнамә американиң иранға йүргүзгән ембарголириниң үнүмини зор дәриҗидә төвәнлитиветидикән.

Бирақ иранлиқ мутәхәссисләр хитайниң сиясий нопузи вә иқтисадий күчидин пайдилинип қәрз қилтиқи арқилиқ иранни беқинди дөләткә айландуруп қоюш мумкинчиликиниң юқирилиқини оттуриға қоймақта. Улар йәнә иранниң байлиқлириниң хитай тәрипидин талан-тараҗ қилиниш еһтималлиқини тәкитлимәктә.

Ахбарат васитилириниң хәвәр қилишичә, иран парламенти алдиға топланған 200 гә йеқин иранлиқ, хитай билән имзаланған 25 йиллиқ истратегийәлик һәмкарлиқ келишиминиң әмәлдин қалдурулушини тәләп қилип намайиш өткүзгән.

Намайишчилар” иран сетилмайду”, “вәтәнни сатқанларға өлүм”, “урушимиз, өлимиз вә иранни қайтуруп алимиз “дегәндәк шоарларни товлашқан.

Иранлиқ даңлиқ сәнәтчи гүлшифә фәраһани тивиттер һесабида елан қилған язмисида камбоджаниң 20 йил бурун хитай билән охшаш келишимнамини имзалиғанлиқини, нәтиҗидә камбоджада еғир иқтисадий вә иҗтимаий ақивәт келип чиққанлиқини, камбоджаниң тәбиий байлиқиниң талан-тараҗ қилинғанлиқи вә бәзи районларда дөләтниң һәқ-һоқуқлирини хитайға өткүзүп беришкә мәҗбурланғанлиқини, иранниңму охшаш ақивәткә дучар болидиғанлиқини ейтқан.

Тәтқиқатчи вә кишилик һоқуқ паалийәтчиси асийә уйғур ханим бу тема бойичә зияритимизни қобул қилди. У хитайниң” бир бәлвағ бир йол “қурулуши җәрянида оттура шәрқ вә оттура асия дөләтлирини қәрз қилтиқи сиясити билән беқинди һалға чүшүрүп қойғанлиқини мисал көрситип, иран-хитай келишимнамисиниң иранға көрситидиған тәсирини анализ қилди.

Мәлум болушичә, америка вә униң иттипақдашлириниң хитайға қарши һәмкарлиқини күчәйтишигә вә кишилик һоқуқ мәсилисидә хитайға қарши ембарго қоюшиға җавабән, хитайниң оттура шәрқтә иттипақдашлиқ шәкилләндүрүш арқилиқ қаршилиқ билдүрүватқанлиқи илгири сүрүлмәктә. Көзәткүчиләр хитай ташқий ишлар министири ваң йиниң түркийә қатарлиқ оттура шәрқ дөләтлиригә елип барған зияритини оттура шәрқ дөләтлиридә ғәрбкә қарши иттипақдашлиқ шәкилләндүрүш тиришчанлиқи дәп қаримақта.

Түркийә “миллийәт” гезитиниң” хитай мусулман дөләтләрни қоршавға алмақта “намлиқ хәвиридә ейтилишичә, хитай пакистан, иран, түркийә вә башқа оттура шәрқ дөләтлиридә күчлүк нопуз вә тәсир күчкә игә болуш үчүн тиришиватқан болуп, мәзкур ислам дөләтлири бу сәвәблик уйғур мәсилисигә сүкүт қилиш йолини таллиған. Хәвәрдә иқтисадий беқиндилиқниң сиясий беқиндилиққа қарап тәрәққий қиливатқанлиқи оттуриға қоюлған.

Дуня уйғур қурултийи хитай ишлири комитетиниң мудири, сиясий анализчи илшат һәсән әпәнди хитайниң иран билән түзгән истратегийәлик һәмкарлиқ келишимнамисиниң диктатор вә вәһший һакимийәтләрниң бирлишишкә қарап йүзлиниватқанлиқиниң бир ипадиси икәнликини билдүрди.

18-Март күни аляскада хитай билән сөзләшкән америка вәкиллири тәйвән, хоңкоң вә уйғур мәсилисини оттуриға қойған болуп, хитай дипломатлири американиң кишилик һоқуқ һәққидә тохталғудәк салаһийитиниң йоқлуқини, хәлқара җәмийәткә вәкиллик қилалмайдиғанлиқини билдүрүп, қаттиқ қаршилиқ көрсәткән. Мутәхәссисләр хитайниң йеқинқи мәзгилдики дипломатик позитсийәсини анализ қилип, мәзкур вәқәни” һәмишә тәмкинлик билән йеқинлашқан, юмшақ баш хитай образиниң сиясий сәһнидә ахирлишиши “дәп баһалимақта.

Хитай 2014-йили алҗирийә вә мисир, 2016-йили сәуди әрәбистан, 2018-йили әрәб бирләшмә хәлипилики билән истратегийәлик шериклик мунасивити орнатқан болуп, 2010-йили түркийә билән истратегийәлик һәмкарлиқ, 2017-йили исраилийә билән йеңи конкрет һәмкарлиқ, 2014-йилидин 2018 йиллириғичә болған мәзгилдә судан, ирақ, маракәш, қатар, ийорданийә, җибути вә оман қатарлиқ дөләтләр билән истратегийәлик һәмкарлиқ келишими имзалиған.

Хитайниң русийә, түркийә вә иранни мәркәз қилған асаста әрәб дөләтлирини әтрапиға топлаш арқилиқ ғәрбкә қарши иттипақ шәкилләндүрүшкә тутуш қиливатқанлиқи илгири сүрүлмәктә.

Доктор муһсан сағлам “дувар” гезитидә язған мақалисидә мундақ дегән: “байден трамп һөкүмитидин пәрқлиқ һалда очуқ-ашкара тиҗарәт урушиниң орниға явропа иттипақи билән мунасивитини қоюқлаштуруш арқилиқ хитайға кишилик һоқуқ җәһәттин бисим қиливатиду. Бу җәһәттин американиң йениға тартишқа тиришиватқан дөләтлири явропа иттипақи билән чәклинип қалмайду. Хитай америкаға оттура-шәрқ районида иран үстидин җаваб бәрди. Русийә ташқий ишлар министири лавроф хитайни зиярәт қилди. Бу қутуплишиш җәрянида хитай тиҗарәт вә өтмүштики мунасивәтлирини қоллинип, иттипақдашлиқ шәкилләндүрүшкә тиришиватиду. “

Кишилик һоқуқ паалийәтчиси асийә уйғур ханим вә хәлқаралиқ мунасивәтләр кәспиниң доктуранти мәвлан тәңриқут әпәндим хитайниң иран билән түзгән келишиминиң уйғур мәсилисигә көрситидиған тәсири тоғрисида тохталди.

Хитай ташқий ишлар министири ваң йиниң оттура шәрқ зияритидә муһим нуқта болған түркийә, сәуди әрәбистан қатарлиқ көпинчә дөләтләр һазирғичә американиң истратегийәлик иттипақдиши һесаблинидиған болуп, мәзкур районларда америка билән хитай оттурисидики күч синишиш вә сиясий нопуз күришиниң техиму өткүрлишидиғанлиқини мөлчәрләнмәктә.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.