“Uyghur irqiy qirghinchiliqi” we “Insaniyetke qarshi jinayet” qararining 8 dölet parlaménti teripidin qobul qilinish jeryani
2022.01.21
20-Yanwar fransiye parlaménti “Uyghur irqiy qirghinchiliqi” we “Insaniyetke qarshi jinayet” ni étirap qilip, dunyada zor ghulghuligha sewebchi boldi. Mezkur qarar toghrisidiki xewerler bügün pütkül yawropa axbarat wastilirining qiziq témisigha aylinip ketti. Yazmilarda “Uyghur irqiy qirghinchiliqini étirap qilishning birinchi bolup fransiyege oxshash gherb qimmet qarishining terghibatchisi bolghan döletlerning mejburiyetliri” ikenliki köplep tekitlenmekte.
Biraq mutexessislerning pikrige köre, xitay hakimiyitining Uyghur diyarida jaza lagérlirini tesis qilishqa bashlighan zamanini 2016-yilidin bashlap hésablighanda, bu jaza lagérlirigha qamalghan milyondin artuq Uyghur we bashqa xelqler üstidin yürgüziliwatqan zulumlarni xelq'arada “Irqiy qirghinchiliq” we “Insaniyetke qarshi jinayet” dep étirap qilish üchün 5 yaki 6 yildin artuq waqit ketken. Hetta uni étirap qilghan döletlerning sani téxi 10 gha yetmigen.
“Uyghur irqiy qirghinchiliqi” we “Insaniyetke qarshi jinayet” qararining qobul qilinish tarixini waraqlisaq, töwendikiler nezerimizge chéliqidu:
2018-Yili 8-ayning 10-künidin 13-künigiche dawam qilghan b d t irqiy ayrimichiliqqa qarshi turush komitétining 96-nöwetlik yighinida xitayning kishilik hoquq weziyiti közdin köchürülgen idi. 8-Ayning 30-küni mezkur komitét doklat élan qilip, 1 milyondin artuq Uyghurning xitayning jaza lagérlirida tutup turuluwatqanliqini élan qilin'ghandin kéyin, xelq'arada “Jaza lagérliri” mesilisi asta-asta tonulushqa bashlighan.
2020-Yili 12-ayning 17-küni yawropa parlaménti jaza lagérlirigha munasiwetlik bir qarar maqullighan bolup, uningda “Uyghur, qazaq, qirghiz qatarliq az sanliq milletler xitay hakimiyitining mejburiy emgek tüzümi we insaniyetke qarshi jinayet kebi kishilik hoquq depsendichiliklirining qurbanigha aylanmaqta” déyilgen. Biraq bu qararda keskin türde “Uyghur irqiy qirghinchiliqi” we “Insaniyetke qarshi jinayet” ochuq étirap qilinmighan.
2021-Yili 1-ayning 19-küni amérikaning sabiq tashqiy ishlar ministéri mayik pompiyo wezipisidin ayrilishtin bir kün ilgiri, xitayning Uyghurlar üstidin yürgüziwatqan zulumlirini “Irqiy qirghinchiliq” we “Insaniyetke qarshi jinayet” dep jakarlighan. Bu tunji qétim “Uyghur irqiy qirghinchiliqi” ning xelq'arada amérikadek bir döletning hökümiti teripidin resmiy étirap qilinishi bolup qalghan.
2021-Yili 2-ayning 22-künige kelgende, kanada parlaménti “Uyghur irqiy qirghinchiliqi” ni étirap qilip, hökümetningmu mushundaq bir qarar qobul qilishini telep qilghan.
2021-Yili 2-ayning 25-küni gollandiye parlaméntimu “Uyghur irqiy qirghinchiliqi” ni étirap qilghan. Buning bilen gollandiye parlaménti yawropa ittipaqigha eza döletler ichidin tunji qétim “Uyghur irqiy qirghinchiliqi” ni étirap qilghan dölet parlaménti bolup qalghan.
2021-Yili 4-ayning 22-küni “Uyghur irqiy qirghinchiliqi” qarari köp talash-tartishlardin kéyin en'giliye parlaméntida qobul qilin'ghan.
2021-Yili 5-ayning 20-küni litwa parlaménti “Uyghur irqiy qirghinchiliqi” we “Insaniyetke qarshi jinayet” ni étirap qilip, xitayni qattiq bi'aram qilghan.
2021-Yili 6-ayning 3-küni chéxiye parlaméntimu “Uyghur irqiy qirghinchiliqi” we “Insaniyetke qarshi jinayet” qararini qobul qilghan.
2021-Yili 7-ayning 8-küni bélgiye parlaméntimu “Uyghur irqiy qirghinchiliqi” ni itirap qilip, xitayning milletler siyasitini eyibleydighanliqini bildürgen.
2022-Yili 1-ayning 20-künige kelgende, yeni xitayning 2022-yilliq béyjing qishliq olimpik musabiqisi bashlinishqa ikki hepte qalghanda fransiye parlaménti “Uyghur irqiy qirghinchiliqi” we “Insaniyetke qarshi jinayet” qararini qobul qilip, gherb dunyasida zor ghulghula qozghighan.
Norwégiyediki jaza lagérliri tetqiqatchisi bextiyar ömer ependining qarishiche, yawropadiki küchlük siyasiy we iqtisadiy tesir küchige ige fransiyening bu qarari tewrinish ichide turuwatqan yawropa ittipaqigha eza döletlerni oyghitish rolini oynisimu, téximu köp döletlerning oxshash qararlarni qobul qilishi üchün yenimu köp térishchanliq körsitishke toghra kélidiken. Fransiyediki Uyghur akadémiyesining ijra'iye re'isi memtimin abbasning ilgiri sürüshiche, bu xildiki qararlarning köplep qobul qilinishi, axirida xitayning jaza lagérlirining taqilishigha türtke bolidiken.
Emma gérmaniye yawropadiki “Uyghur irqiy qirghinchiliqi” ni téxi resmiy étirap qilmighan chong dölet bolup qalghan. Gerche gérmaniye parlaméntining kishilik hoquq we insaniy yardem komitéti 2021-yili 6-ayning 25-küni 5 chong partiyening qollishi bilen xitayning Uyghurlar üstidin yürgüziwatqan zulumlirining “Insaniyetke qarshi jinayet” bolidighanliqini étirap qilghan bolsimu, emma “Uyghur irqiy qirghinchiliqi” ni resmiy étirap qilish mesilisi yenila talash-tartish ichide turmaqtiken.