“Uyghur qirghinchiliqi” qarari we Uyghurlarning kelgüsi

Pütün dunyaning diqqiti amérika tarixidiki bir qétimliq pewqul'adde saylamdin kéyin barliqqa kelgen yéngi nöwetlik hökümetke merkezlishiwatqanda, aqsaraydin chiqip kétish aldida turiwatqan hökümetning “Uyghur qirghinchiliqi” heqqidiki qararni élishi gherp dunyasi bilen xitay otturisida zor bir hang peyda qildi. Bolupmu yéngi nöwetlik hökümetning tashqiy ishlar ministiri antoniy blinkén ependining bu qararni toluq mu'eyyenleshtürishi bu halni téximu küchlük namayen qildi. Shuning bilen bir waqitta shu künning özide en'gliye parlaméntida irqiy qirghinchiliq bilen shughulliniwatqan xitay yaki shuninggha oxshighan herqandaq bir dölet bilen soda munasiwitide bolmasliq heqqidiki qanun layihesining ret qilinishi bu sahediki xiris we qiyinchiliqlarning hélihem zor ikenlikini körsetti.

Emma amérika hökümitining mushundaq bir hel qilghuch qararni élishi heqqide söz bolghanda, meyli mutexessisler bolsun yaki awam puqralar bolsun Uyghurlarning ehwalidin xewiri barliki kishi buning ghayet zor ijabiy qimmetke ige bir qarar ikenlikini tekitleydu. Emma washin'gton shehridiki “Miras” fondining siyasiy analizchisi oliwiya énas xanimning pikriche, buning téximu zor ehmiyiti bu yéngidin teshkillen'gen baydin hökümitini awazi boghulghan Uyghurlar bilen, shuningdek adalet bilen bir septe turushqa biwaste ündeshte eng roshen ipadilinidu.

“Bu qararning élin'ghanliqi heqiqetni eng toghra derijide yaqlighan bir muhim qedem hésaplinidu. Yene kélip bu amérika hökümitining tunji qétim insaniyetke qarshi jinayet we qirghinchiliq heqqide ashkara qarar élishidur. Bundaq bir qarar élin'ghan iken u tarix we siyasiy qarar nuqtisidin qarighanda, hökümetning buninggha munasip inkas qayturidighanliqi hemde tégishlik tedbirlerni alidighanliqidin bisharet béridu. Shunga tramp hökümiti aq saraydin ayrilish harpisidek mushundaq axirqi minutlarda élin'ghan bolsimu, bu qarar yenila ademni bekla xursen qilidu. Emma baydin hökümiti Uyghur musapirlirigha salahiyet bérishni tézlitish, ashu qirghinchiliqqa shérik boluwatqan hemde uni ijra qiliwatqan xitay emeldarlirigha we xitay shirketlirige jaza bérish heqqide söz qilmidi. Emma xelq'ara nuqtidin élip éytqanda bolsa bu dunya jama'itining pikrini bir nuqtigha toplash hemde nöwettiki depsendichlikke qarshi köp qatlamliq inkas peyda qilishta zor ehmiyetke ige.”

Halbuki xitay hökümiti ötken birnechche yil mabeynide özlirining iqtisadiy jehettiki ewzellikidin paydilinip, asiya we afriqadiki namrat döletlerni öz yénigha tartish usulini qollinip kelgen idi. Bu bolsa öz nöwitide birleshken döletler teshkilati (b d t) we bashqa xelq'araliq munberlerde xitay hökümitining izchil amérika bashchiliqidiki gherp döletlirining Uyghurlar duch kéliwatqan zulumlarni eyiblishini ret qilishida zor destek bolup kelgen idi. Oliwiya xanimning bildürishiche, amérikaning bundaq bir tarixiy qararni élishi öz nöwitide téximu köp döletlerge “Xitaydek qirghinchiliq qiliwatqan bir döletni qollash öz putigha özi palta chapqanliq” dégen uchurni yollaydiken.

“Emdi amérika hökümitining qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayet heqqidiki bu qarari élin'ghandin kéyin téximu köp döletlerning bu qarar etrapigha toplinishi we tégishlik inkas qayturishi bashlinidu, dep ishinimen. Yene kélip yéngi nöwetlik hökümetmu mushu xildiki dunyawiy ittipaqni ornitishning muhimliqini tekitlewatidu. Nöwette amérikaning ittipaqdashliri bolghan koriye, yaponiye, awstraliye qatarliq köpligen döletler xitay kompartiyesining mushu xildiki qebih qilmishlirini eyiblesh, buning soriqini qilish hemde uninggha tégishlik jaza qollinishqa yüzliniwatidu. Démekchi bolghinim bu qarar heqqidiki xewerning hemde uninggha mas inkaslarning köplep otturigha chiqishi del ashu xil xelq'ara hemkarliqning barliqqa kélishige, shuningdek soda sahesining bu xil qirghinchiliq muhitida mejburiy emgekni ijra qiliwatqan dölet bilen mu'amilide bolushini chekleshte chong rol oynaydu. Qirghinchiliq heqqidiki bu xil agahlandurush shübhisizki téximu köpligen shirketlergila emes, belki diplomatiye jehettin téximu köp döletlerge qirghinchiliq qiliwatqan bir dölet bilen soda we diplomatik alaqida bolushning bedili éghir bolidighanliqini biwaste yetküzidu.”

Emma amérika hökümiti bu qararni élan qilghanning etisila xitay hökümiti özlirining kona aditi boyiche “Bu pütünley töhmet. Gherptiki düshmen küchlerning bizge chaplighan böhtanliridin bashqa nerse emes,” dep özlirini aqlidi. Shundaqla amérika tashqiy ishlar ministiri mayk pompéyo we bashqa amérika diplomatlirini tolimu peskesh usulda qarilidi. Emma oliwiyaning qarishiche, xitay hökümitining bu xil exmeqlerche usuli özidin bashqa héchkimni aldiyalmaydiken.

“Bu xitay hökümitining öziche ‛eqilliq bolup ketkini‚ din bashqa nerse emes. Chünki biz shularning özliri élan qilghan sanliq melumatlar arqiliq ularning Uyghurlargha qarita qirghinchiliq qiliwatqanliqidin xewerdar bolduq. Adryan zénz ötken yili mushu melumatlar asasida élan qilghan tepsiliy doklatta nahayiti adil qilip xitay hökümitining baliliq bolush iqtidarigha ige Uyghur ayallirining 80-90 pirsentini tughmas qiliwétish arqiliq Uyghurlardiki tughut nisbitini biraqla töwenlitiwetkini toluq körsitilgen. Bu némini körsitidu, dégende xitay kompartiyesi mexsus Uyghurlargha qaritilghan hemde ularning tughut nisbitini chekleydighan mexsus siyasetni ijra qildi, shuning bilen birge ularning kéyinki ewladini köpiyishtin tosup qaldi, dégen gep. Shundaq bolghaniken, ularning hazir hemmidinmu bekrek köngül bölüwatqini del shularning özi jawabkar bolidighan ashu xildiki qirghinchiliq siyasetliridur.”

Amérika hökümiti bilen ‍izchil ittipaqdashliq munasiwitide bolup kelgen en'glye hökümiti köp qétimlap xelq'ara sorunlarda Uyghurlar mesiliside amérika bilen oxshap kétidighan ahangda söz qilip kelgen bolsimu, amérika hökümiti Uyghurlar duch kéliwatqan ijtima'iy paji'eni “Qirghinchiliq” dep atighanda buninggha oxshimaydighan bir mewqeni ipadilidi. Shu küni en'gliye parlaméntida “Qirghinchiliq bilen shughullan'ghuchi herqandaq dölet bilen soda munasiwitide bolushni men'iy qilish heqqidiki qanun layihesi” awazgha qoyulghanda parlamént ezaliri buninggha qarshi awaz berdi. Xitayning iqtisadiy tesiri bilen mu'eyyen derijide baghlinip ketken bu qilmish heqqide söz bolghanda oliwiya xanim: “Mushuning özi biz qilidighan ishlarning téximu köplükini körsitidu,” deydu.

“Yawropadiki ittipaqdashliri bilen hemkarliship xitayni soraqqa tartishta amérika hökümiti nahayiti éghir xirislargha duch kéliwatidu. En'gliye hökümitining bu qarari öz nöwitide baydin hökümiti üchün en'gliye bilen ittipaqliq ornitish hemde qirghinchiliqqa bolghan tonushni östürüsh, shuningdek biz ‛birni-bir‚ dewatqan waqtimizda yawropadiki ittipaqdashlirigha amérikani qollash heqqide bésim qilish üchün yene nurghun xizmetlerni ishlishi lazimliqini, en'gliyeningmu amérikigha oxshash ‛birni-bir‚ déyishi üchün diplomatiye jehette xéli köp tirishishi lazimliqini körsitidu. Kishilik hoquq depsendichilikini bixeterlik we iqtisadiy mesililer bilen barawer yosunda tekitlesh emeliyette zor küch telep qilidighan nerse. Shunga bu jehette yawropadiki diplomatiye xizmitide biz qilidighan ishlar bek köp. Yene bir yaqtin éniqki, bu qarar en'gliyediki kishilik hoquq mesililiri bilen meshghul bolghuchi köpligen teshkilatlarni bekmu meyüslendüridu.”

Kishini xoshallanduridighini, jow baydin bashchiliqidiki yéngi nöwetlik hökümet wezipini ötküziwalghandin kéyinki türlük hadisiler ularning xitay bilen bolghan munasiwitide Uyghur qirghinchiliqining dawamliq eng muhim témilardin bolidighanliqidin bisharet bermekte iken. Shunga yéngi nöwetlik hökümetning bu sahede bezi ijabiy tedbirlerni otturigha qoyushidin ümid kütüshke bolidiken.

“Saylam bashlan'ghandin buyanqi pa'aliyetler jeryanida baydin ependimning éytqanliri uning shinjangda boluwatqan ishlarni ‛qirghinchiliq‚ dep atashni qollaydighanliqini körsitidu. Chünki uning özimu birnechche qétim mushu ibarini qollan'ghan. Emdi amérika yéngi nöwetlik hökümetning tashqiy ishlar ministiri antoniy blinkén ependimmu del mushundaq sözni ashkara yosunda tekitlidi. Buning özi ularning bundin kéyinki xizmitide mushu yönülüshni boylap bezi yéngi tedbirler otturigha chiqidighanliqini körsitidu. Mesilen, bundin kéyin Uyghur musapirlirini qoghdash heqqide yéngi qararlar élinishi, Uyghurlarni qirghin qilishqa ishtirak qiliwatqan téximu köp xitay emeldarlirining tizimliki turghuzulishi, amérika dölet mejliside Uyghurlarning mejburiy emgekke qatni'ishsh mesilisi heqqide qarar élinishi mumkin. Men yene bir nuqtini qoshup qoyush lazim dep qaraymen. Olimpik musabiqisi ötküzüsh bir sherep, emma u birer döletning hoquqi emes. Shundaq bolghaniken, amérika hökümiti xelq'ara olimpik komitétigha xitaygha bésim ishlitish heqqide teklip sunushi lazim. Chünki bu qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayet ötküzüwatqan bir döletni chekleshtiki eqelli bir qedem.”

Nöwette amérika hökümitining “Uyghur qirghinchiliqi” heqqidiki qararni alghanliqi siyasiy utuqning eng yuquri pellisi dep emes, eksiche amérika hökümitining téximu köp döletlerni bu chaqiriqqa awaz qoshushqa chaqirishi, dep qariliwatqan bolup, yéngi nöwetlik amérika hökümitining mushundaq bir tarixiy arqa körünüsh asasida téximu küchlük tedbirlerni emelge ashurushi üchün bir sinaq bolup qalmaqta iken.